Баший тас болгъан сызгъа

Таурух

Герпегежден Къашхатау таба элден юч километр чакълы баргъанлай, жолну сол жанында, тал терекле тюбюнде сууукъ шаудан чыгъады. Анга Баший кезлеу дейдиле.

Алайтын ётгенлени кёбюсю тохтайдыла, суудан ичедиле, суусапларын къандырып, аны жаратханнга да шукур эте,  жолларына тебирейдиле. Кесим да алайгъа кёп кере бара тургъанма. Суудан иче тургъанма, бир уртламы окъуна тишлеринги бузлатады. Кёп жылла мындан алда герпегежчи акъсакъалдан эшитген эдим аны хапарын. Эшитгенимча сизге да билдирейим.

Буруннгу Огъары Малкъардан Башийладан бир эр киши алайда къош тутханды. Жаз башында болгъан малын ол тийреге  келтиргенди. Кеч кюзге дери алайда тутханды. Кютюу эркин болгъанды, хансы белге дери жетип ёсгенди. Аллай жерде отлагъан мал, айхай да, семиргенди. Къар жауар кезиуде уа элине жыйышдыргъанды.

Таудан ёзеннге келген  малкъарлыла жашны къошунда солугъандыла, ашын ашагъандыла, сууун ичгендиле, кеч болгъанла анда къала тургъандыла.

Малкъарлы жаш алайны кезлеу ючюн окъуна сайлагъан болур эди. Къошу да тюз аны къатында. Суу чыкъгъан жерни къазып кенгертгенди, тал терекледен къазыкъ, чыбыкъ къырып, тёгерегин мал кирмезча бегитгенди.  Шауданны тёбен жанында уа къою, тууарлары да эркин ичерча кёлчюк да ишлегенди.

Жашны бир аламат ажири да болгъанды.  Жанындан къарасанг, кийик жаныуаргъа окъуна ушагъан. Ыстауатха башха адам келсе, ол аны юсюне чабып болгъанды.

Иеси аны бир заманда арбагъа  жекмегенди. Жюк  ташытмагъанды. Аягъына кишен салмагъанды. Салыр кереклиси да жокъ эди. Кеси аллына эркин айланнганды. Кенгде отлай турса да, иесини чакъыргъан тауушун эшитгенлей, терк окъуна чабып аллына келгенди.

Къауум жыл андан алда кеч кюз артында бир жауунлу кече бёрюлени къыстау улугъан тауушлары чыгъадыла. Малла да тынгысыз боладыла. Ала ары дери да улуй тургъандыла, узакъда, кенгде. Алай бу жол жанлы къошха иги да жууукъ жанлагъанды.

Баший улу от жагъадан сол къолуна жана тургъан кесеу, онг къолуна уа ушкогун алып тышына чыгъады. Чыкъсанг да аллайны кёр, ыскындыкны ары жанында жылтырагъан кёзле эсленедиле. Къауум бёрю жууукълаша келедиле. Ала келген жанында ыскындыкга къысылып тайы бла байталны эследи. Жаш кесеуню бёрюле таба сызды, ызы бла ушкокдан атдырды. Жаныуарла къачдыла. Сора Баший улу сехлени ачып, атланы жыяды. Байтал сюрюше-сюрюше кючден ётдю да, экиси да халжар тюбюнде маллагъа къошулдула. Эрттенликде жауун да тохтады, ариу кюн да тийди. Тереклени сары-къызыл чапыракъларын жылтыратады.

Жаш бюгюн башха кюнледен эсе алгъаракъ къопду. Малланы элге сюрюрге керекди. Къонакъ атлагъа къарай барса, байтал жатып терен-терен солуй тургъанын кёрдю. Мангылайында акъ жулдузчугъу бла къаратор тайчыкъ, аны къыйналгъанын ангылагъанча, таймай къатында сюеледи.

Къошну иеси байталны къатына барып, башын сылады, солуууна тынгылады, халин жаратмады. Юсюнде терен жараларын да кёрдю. Атны болмазлыгъын билди. Баям, байталгъа бёрю тишле жетген болур эдиле.

Аны болмазлыгъын кёргенден сора, ол бир жанына болгъунчу сакълайым деп, дагъыда эки кюн турду. Ючюнчю кюн эрттенликде байтал ёлдю. Жаш аны ыстауатны мюйюшюнде басдырып, малларын да аллына этип, элине тебиреди. Тайчыкъгъа уа къол ууучу бла ийнек сют ичирип турду. Ёсдюрдю, жарагъан ат этди.

Алты жыл озду андан бери. Тайчыкъ уллу болду. Иеси аны бла чаришлеге жюрюйдю. Барса да, хар заманда да хорлайды. Чаришледе аны къаратору бла келе тургъанын кёрселе, кёп жигитле чаришге къатышмай болгъандыла.

Бир жол, Голлу байрамны кезиуюнде, биягъы была алчы боладыла. Чаришге къатышханланы барын да озуп, акъсакъалланы алларына биринчиле болуп келедиле. Таматала бла саламлашайым деп атдан тюше тургъанлай, ызындан келген атлы, хорлатханыны ачыуундан, аны сыртына къамичи бла урады.

Баший улу ётгюр, жигит жаш эди. Алай болмаса, кеси жангызлай элден узакъ кетип, къош тутуп да турмаз эди. Ол адамны анга этгени ачыу тиеди да, къаны къызады. Сермеп къамасын чыгъарып, аны къарынына уруп, алайда окъуна ёлтюреди.

Уллу байрам даулашха, тюйюшге, бушуугъа бурулады. Бирле аны, бирле муну жанлы боладыла.  Иш тёреге бериледи. Анда уа аллай оноу этиледи. Къамичи бла ургъан терс болгъан эсе да, Баший улу къан тёкгенди. Аны ючюн ол элден кетерге керекди.

Не этерик эди, жаш тёрени оноууна бой салады. Холамгъа кетип, анда жашап турады, юйдегили да болады. Герпегеж тийресинде къошу да бош къалады, кезлеуню тёгерегин чырпы басады.

Баший улу тёрени оноуун тюзге санамай, элине къайтыргъа акъыл этип, амал излеп тургъанды. Андан сора тюзлюк излеп, Нальчикге орус законлагъа жюрюп тебирейди. Аладан тюз оноу алып, элине  къайтыргъа излейди.

Холамдан Къара-Суугъа келип, андан Хумалан жайлыкъла бла Сары-Талагъа ётюп, андан Солтанакъ аягъында сызгъа бла Хари суууна энип, Акъ-Сууну ичи бла Нальчикге келип болгъанды. Мында ишин этгенден сора, ызына да алай къайтханды. Нёгерлери уа – белинде къамасы бла жулдуз мангылайлы къаратору.

Бир жол Баший улу Нальчикден ызына къайтып бара, Акъ-Суугъа киреди, анда Хари сууун да ётюп, сызгъа бла ёрге тебирейди. Солтанакъгъа жете баргъанлай, шёндю солуу юйле тургъан жерде, аны аллына юч атлы чыгъадыла. Биринчисини къолан аты болгъанын акъсуучула кёргендиле.

Андан сора Баший улу кеси, аты да думп болуп къаладыла. Адамла кёп излеген да этедиле, алай тапмайдыла. Андан бери акъсуучула Хари сууундан Солтанакъгъа дери баргъан жерге Баший тас болгъан сызгъа дейдиле.