Хар чыгъармасында - жашау кертилик

Атталаны Мухажирни жашы Анатолийге  таулу миллетни тарыхыны летописеци дерге боллукъду. Ол салгъан фильмле, Къабарты-Малкъарны киноискусствосуну алтын хазнасын байыкъдырып, Ата журтундан къысталгъан  халкъны ачыуун, жарсыуун, къууанчын  да туура баямлайдыла. Аны гитче, уллу ишинде  да сайланнган теманы тамыры, жиги туура, толу ачыкъланады. Аны бла жетедиле ала къараучуну кёлюне да.

Атта улуну чыгъармачылыгъында энчи жерни документли кино алады.  Кёчгюнчюлюкге жораланнган «Ярость и мольба»  деген циклине къарай, авторну жюрегин, ич дуниясын, терсликге – терс, тюзлюкге уа тюз дей билгенине сейирге къаласа. Ол болур хунерликни бир магъаналы шарты да. Быллай съёмкаланы бардырыр ючюн, жангыз да профессионал усталыкъ угъай,  кишилик, батырлыкъ,терен жюрек сезим, жарсый, ангылай билиу да керек болады.

КъМР-ни  искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, аты айтылгъан кинооператор Атталаны Анатолий бусагъатда пенсиядады. Алай Аллахдан келген фахму, чыгъармачылыкъ хунер анга бюгюнлюкде да тынчлыкъ бермей, ол кесин жазыучулукъну ныхытлы жолунда сынай келеди.

Биз да аны чыгъармаларын, окъуучуларыбызгъа сейир кёрюнюрле деп, газетде басмалай-басмалай турабыз. Ала барысы да ёз миллетине, халкъына уллу сюймеклик бла жазылгъанларын кёпле белгилегенлерин да айтайыкъ. Бу кюнледе Анатолийни «Къыденни осуят хапары» деген чыгъармасы къолубузгъа тюшгенди.  Ол  жомакъгъа ушагъан таурух бла да сизни шагъырей этерге сюебиз.

Тамашалыкъ дунияны жашырынлыгъы

Къыденни тёртюнчю юй бийчеси Мухолдан Шауталаны къызы болгъанды.  Ала бир юйюр къурагъан кезиуде эрине жюз бла къыркъ жыл толгъан эди, Шаута къызына уа – къыркъ. Алай болгъанлыкъгъа, быланы нюр сыфатлары, жыл санлары бирге келишгеннге ушагъанды.  Сен къартса, мен а жашма дегенча сёз а аланы араларында ахырысы бла да жюрюмегенди.

Айшат къонакъланы ашап бошагъанларын кёрюп, къатларына келеди. Уммет бла Мухажир тиширыугъа ыразылыкъларын билдиргенлеринден сора ол аякъ - къашыкъны да алып, юйге киреди.

Жашла кетер къайгъылы боладыла. Къыден а олтургъан шинтигинден къопмайды. Бираз тынгылап, жарыкъ ышарып, былай айтады:

- Мен билген, таныгъан адамланы араларында бек сюйгенлеримденсиз, ышаннганларымдансыз. Алай заманыгъыз бек азды.  Сизге тюберге бек эрттеден муратлы эдим. Бюгюн, Аллахны ахшылыгъындан, журтума кесигиз келдигиз. 

Алай бек кёп тыймам, энчи хапарыма тынгыласагъыз, бек ыразы этериксиз. Ол шыякыны, анда болгъан харекетлени  сакълагъан жинлени юсюнденди. Аны бир ётюрюк сёзю жокъду.

Кёп болмай жинле осуятларын толтурмай тургъаныма ыразы болмагъанларын билдиргендиле. Хапарым ол жашырын жанла бла тюбешгеними юсюнден боллукъду. Ала, адам сыфатха кирип, манга журтларын кёргюзтгендиле. Сора аны юсюнден халкъ аллында айланнган ышаннгылы адамлагъа билдирирге кереклилигин да айтхандыла.

Къыден Мухажирни бла Умметни бетлерине къарады. Ала уа, къарт сёзюн тауусхунчу окъуна, олтургъан шинтиклерине артха чёгюп, тынгыларгъа хазырдыла.  Аны алайлыгъына тамата ыразы болуп, жётелчик этип, тамагъын тазалады.

Атам Мухажир, мени кесине тартып, эки бут арасында  къысды да, Къыденнге  аны сёзюне кече – кюн да тынгыларгъа угъай демегенин билдирди, Уммет да анга къошулду.

- Сау болугъуз. Хапарны сизге айтсам, бек уллу борч жюгюм юсюмден кетерикди, жинледен да бош боллукъма. Бу энчи сёзюмю сексен жылгъа жууукъ заманны ичинде жашырында сакълайма.

Бир кече татлы жукълап тургъанымлай, отоууму эшигини къылычлары таууш этип ачыладыла, юйге кюмюш жарыкъ жайылады. Къатымда женгил солуу бла  атымы жумушакъ айтылгъанын эшитеме. Ой деб а жууап бермейме. Тынгылауну басып, не айтырыгъын сакълайма.  Сол жанына бурулуп къарагъанымда, эр кишини ауанасын эслейме. 

Ол манга былай айтады: «Къыден, сени биз кесибизге келечиге айыргъанбыз, аны билдирирге келгенме. Тангны жарыгъы бла Мукушну Къара – Герасы бла тюшюп, Чайнашкыдан ташла бла секирип ётюп, бизни тёшюбюзге ёрлерсе. Анда  ташыбызны къатында къалакъ таш жерге батып турады. Аны юсюнде кёкдеги жулдузланы тамгъалары бардыла. Къолларынг бла аны сыла, артда уа бетинге, башынга, чачынга, кёзлеринге да тий да: «Багъалы жиним, сен айтханны этеме, гюняхларымы кечдиригиз», -  деген сёзлени къатла.

Сора ёрге тур да, юч кере ташыбызны тёгерегине айлан. Къалакъ бла белги ташланы араларында кёк кырдыкга олтур, андан арысын а алайда кёрюрсе, эшитирсе», - деп, ауана юйден чыгъады. Аны бла бирге жарыкълыкъ да кетеди.

Сунмай тургъан ишни юсюнден сагъыш, къайгъы башымы бийлегенликге, айтханларын этмезге уа базыналмайма, къоркъама. Жукълаялмагъанымы кёрюп, Айшат да шургулу болады. Алай анга да къайгъы этмезлигин тилейме, бир жумуш чыкъгъанды да, танг жарыгъанлай, аны тамамларгъа кетерикме, деп къол – бет жууаргъа тебирейме.

Алай бла Къыден, арбазгъа чыгъып, къабакъ эшикни ачып, жол кёллю болуп, Къара - Гера таба атланнганды. Чайнашкыны боюнуна  тюшгенинде, ийилип, къолларын чёмюч этип, суу ичеди.  Ташдан ташха секире, черекден ётеди. Сора, эрленча, Мухол тёшню башына жетеди.  Жин айтханланы  этеди да, андан ары не боллугъун сакълайды.

Аны санлары, мурса кюйдюргенча, зуу- зуу эте кетип, бираздан а гыжы бола тебирейдиле.  Къоллары, бутлары кеслери алларына тюзеледиле. Акъылында – эсинде тургъанлай, жерден айырылады.  Саны – чархы тюзелгенлей, сууда баргъан къангача, хауада къайры эсе да  кетип башлайды.

Ол эс этип, кеси кесине къарагъанында, аламат мияла шинтикде олтургъанын кёреди. Аякъларын, къолларын тепдирип, сау – саламатлыгъын ангылайды. Ол кезиуде кюлкю таууш эшитиледи. Къыден тёгерегине къарап, къатында тюз да аны шинтигиндеча чёгюп тургъан бир сыфатлыны, чырайлыны ышара тургъанын кёреди.

Андан да сейири уа - бу жерлени тамашалыкълары. Къыйыры – башы болмагъан дуния, жарыкълыгъы да кюннюкюне ушамагъан, адамгъа нюр салгъан, саулугъун жангыртхан, аш-суу излетмеген, бир затлары да жердеги жашаугъа ушамагъан аламат журт.

Эр киши къайда, къалайда болгъанын ангыламай кёпге дери турады. Жинлени айланнганларын да кёреди, алай ала атламайдыла, къанатлары болмагъанлыкъгъа, хауада тебедиле.

Сора аладан бир арыкъсуу, нюр бетлиси аны къатына къонады да, бир да болмагъанча тау тилни тазасы бла сёлешип башлайды:

- Къыден, сау кел, журтубузгъа жууукъ бол.  Уябызда адам улусу болуп сен биринчисе. Ол а санга ышаннганыбызны кёргюзтген шартды. Бираз солу да, журтубуз, жашауубуз бла да шагъырейлен.

Сизни жерге къайдан келгенибизни ангылатыргъа керекме, адамла аны билирге тийишлидиле. Алай артда бизни излерге кюрешмегиз, ол бир кишини да къолундан келлик тюйюлдю. Керек заманда билдирирбиз кесибизни, санга кёргюзтгенча, ачыкъланырбыз. Халкъыгъыздан сени айырып алгъанча, аланы да сайларбыз, юйретирбиз.  Алай ол заман терк келлик тюйюлдю.

Ол жетер ючюн а жердеги жашау тюзелирге керекди. Анда бизни аслам журтларыбыз болгъанын да айтайым, ала барысы да  сизге тюзлюкню юйретирге деп къуралгъандыла.

Адамла бизге жинле деп бир огъурсуз затлагъа тергейдиле. Ма мен аладанма. Сенден башхалыгъым бармыды? Бёрюге ушамайма, сарыуек да тюйюлме. Жер юсюндегилени уа жашау, саулукъ, билим бла да озабыз. Сизни да ол халгъа келтирирге сюйюп, заранлыкъ тюшюрюрге излемей, ортагъызда кечинебиз. Энди сынамыбызны башхалагъа да сингдирир заман жууукълашып келеди.

Бирлеге аслам тасхалыкъны ачыкъ этебиз, алай ала аны букъдуруп, анга кеслерини акъыллары бла жетген сундурадыла. Бизни жашауубузгъа къарасанг, сейир-тамашагъа къаллыкъса,  ёмюрюнгде кёрмегенинги кёрлюксе. Аланы барысын да акъылынга жыярса, алай кишиге да билдирмезсе. Бизден эркинлик тапханлай а, бек алгъа ышынырча адамланы излеп, хапарны алагъа айтырса. 

Иги кесек заман озгъандан сора бу тийреледе жашагъанладан фахмулулуракъларын айырып, аланы бизни  ызыбызгъа салырбыз. Ол заманда жер юсюнде болмагъанча алимле чыгъып, жашауну тюзете башларла.

Алай бла сизни черек ауузу, Меккадан, Палестинадан да белгили болуп, шыйых жерге саналыр. Адамларыгъыз да, Аллахха махтау сала, намаз къыла, къууанчлы жашарла.  Анга шагъат болургъа  бек узакъладан келечиле жетерле, ала да акъыл бла билим алып, ызларына къайтырла.  Ма олду боллугъу…

Алайда жин хапарын бёледи.  Къыден, тёгерек-башха кёз жетдирип, былайлада айланнган бирси  жомакълы жанла анга артыкъ уллу эс бурмагъанларын да ангылайды. Ушакъ нёгери уа энди бизни журтха да къарайыкъ дегенинлей, экисини шинтиклери да  жерден кётюрюлюп, бир он аршын чакълы бийикликде, желде чапыракъча,  женгил учуп тебирейдиле. 

- Ма кёресе,  Къыден,  мында болушну. Ишни тийишлисича  толтурургъа  кюрешмегенибиз неда бир бирге ышанмаулукъ ахырысы бла да жокъду. Биз къатларына келген хауа кемелени сенича, менича, жанлары барды, сизни кёкде да къайры да жетер онг бередиле.

Келе тургъанынгда, эс бургъан эсенг, хурулагъа, уллу тёбелеге, къаланып тургъан алтын-кюмюшге, башха магъаданлагъа да тюбеген эдинг. Ала  жеригиздендиле. Быланы къазгъан заманда чыкъгъан таш – топуракъдан а сизге Мухол тёшню къалагъанбыз.

Башда сагъыннган байлыкъланы кеси дуниябызгъа элтирге деп къурагъан эдик, алай мында ала магъаналарын тас этгендиле, абериге да тергелмей башлагъандыла. Бизде андан эсе ташланы магъаналары уллуду. Алтындан, кюмюшден а адырла этебиз. Бирибиз ёлсек, ол сауутланы эмда ариулукъгъа деп жюрютюлген жюзюклени, сыргъаланы къабырына саладыла. Алагъа тиерге уа кишини да эркинлиги жокъду. Аны  кесинг да сынагъанса, тобагъа къайтып,  алгъан жеринге салгъанса. Ол халинг болгъанды бизден уллу ийнаныулукъ, ышаныулукъ тапханынг да.

Бу сен кёрген жинледен бирини окъуна минг адамны хорлап кетерге амалы, къарыуу да барды. Алай аны кишиге кёргюзтмейбиз.  Халкъыбыз бек даражалыгъа жамауатха къуллукъ этиуню санайды. Ол магъаналы иш  туугъанлай мыйыбызгъа сингип къалады.

Кишини бойсунууунда болмай, аурумай, жарсымай ётдюребиз кюнлерибизни. Бир тёлюбюзде да сокъурла, сангыраула, тилсизле, акъсакъла неда бир башха къыяула тюбемейдиле, мингнге жууукъ жыл да жашайбыз. Буруннгуда ауушханлагъа да жерни теренинде мияла гуллала этип къалайбыз. Къыямадан сора ала сау болуп сюелирле деп ышанабыз.

Кемелерибиз, шинтиклерибиз кюнню, жулдузланы кючлери бла акъылыбызны толу бойсунууунда айланадыла. Сизде алыкъа алагъа ушагъанла жокъдула, алай терк боллукъ да тюйюлдюле.

Жин, ёрге къобуп,  Къыденни къолундан тутуп, эшиги ачылып тургъан хауа кемеге миндирди. Анда  мингле бла тапкала, тюрлю-тюрлю жаннган чыракъла, аланы алларында  уа омакъ ишленнген шинтикле. Экиси да алагъа олтургъанлай, сейирлик машина,  жеринден шош кётюрюлюп, къайры эсе да тебиреди.

- Кёресе, къаллай бахчаланы башлары бла барабыз. Алада сюйгенингча уллудан  уллу этип турургъа жарагъан жемишле ёседиле! Сизни дуниягъа да жаярыкъбыз аллайланы.

Агъачланы, тереклени, бахчаланы озгъандан сора гыйыгъа ушагъан бир тамашалыкъ къабыргъаны  къатында тохтайдыла. Ала да кемеден чыкъгъанлай, анда  бир белгисиз эшик ачылады. Экиси да ары кирип, мингле бла тюрсюнлю чыракълары жаннган, жин къауумла да не зат бла эсе да кюрешип айланнган бир да болмагъанча бёкем журтланы кёрдюле.

Къыден жарыкъдан кёзлерин къол аязлары бла жапханында, ол кеси аллына шош болду. Жин биягъы аны къолундан тутуп олтуртады да, былай айтады:

- Бу шинтик бир отоугъа кийирликди, анда бираз заманчыкъны турлукъса.  Алай бла сенде болгъан аурууларынг барысы да кетерилликдиле. Андан сора ёмюрюнгю саулукълу ётдюрлюксе.  Сексен жылгъа жетгенсе да, энтта да тюз аллай бир жыл жашарыкъса. Сени адамлыгъынг барды, къызгъанч, малкёз да тюйюлсе. Аны ючюн берилген саугъагъа сана аны.

Андан чыкъгъандан сора ала, адамлача атлай, хауа кемелерине къайтып, биягъы шинтиклерине олтурадыла. Бир къауум замандан, жулдузлача жарыгъан, къалынбаш мияла шахарланы башлары бла да ётедиле.  Къыден а заманны тергеуюн тас этеди, аны ёлчемин ангыламайды.

Бираздан  тамашалыкъ аппарат аланы жерлерине къайтарады. Жин а былай айтады:

- Жер юсюнде адам улу  кёрмеген затлагъа шагъат болдунг.  Аны сен насыпха санаргъа керексе. Битеу билгенинг эсингде не хазна къалыр. Алай бизге керек заманда аланы акъылынга салырбыз. Ол заманда, ышаннган адамларынга хапарыбызны айтып, осуятыбызны толтурурса. Жашауунгда болушлукъ керек болса уа, Аллахны юсю бла бизден тилерсе.   

Бу сен кёрген затланы  бир жюз жылдан жер юсюнде да бир кесеклери чыгъа башларла. Бизни хауа кемелерибизге ушагъан от бла баргъан машинала, кёкде, желде жюрюген от арбала болурла. Ол жангы затла бла жер къазарла, будай, ашлыкъ да орурла.

Бу кезиуде жамауат къуруй тебирерикди,  заман да аманнга айланырыкъды.  Хар ким жаланда кесине ышанып тебирерикди.  Ол сагъатда къатышырыкъбыз биз.

Сора жин, хапарын тохтатып, хуржунундан бир ташчыкъны чыгъарып, былай сёлешеди:

- Къыден, манга ауукъ заманчыкъны къатынгда болургъа буюрулгъан эди, энди   сени жууугъума санайма.  Ичер сууунг тауусулса, адетигиз бла асыралырса. Алай биз сени анда къоярыкъ тюйюлбюз,  кесибизге  къошарыкъбыз.

Мындан ары заманда кёрюналлыкъ тюйюлме. Мени эсингде тутарча санга таш чыракъчыкъ къоюп кетеме. Ол жашагъан къадарынгда санга жарыкълыкъ, болушлукъ сездирир. Дуниянгы алышындыргъанынгдан сора уа мен, аны иеси, ол жилтинни артха къайтарлыкъма. Жерлеригиз келишмейдиле аны адам улусуну дуниясында къоярча.

Эр киши аны алып, ёшюн хуржунуна салып, ыразылыгъын билдирди. Жилямукъларын кёлек женги бла ышып, къолун энишге жибергенинде, жин жокъ болуп тура эди. Жаланда сау – саламат къал деген сёзлерин узакъдан эшитди.     

Ол, бираз эс жыйып, кёкге айланып, намаз къылып, Аллахха шукурну айтды.  Сора чапханлай  Чайнашкыны жагъасына тюшюп,  Къара-Гера бла жигер ёрлеп,  эли Мукушха къайтды. 

Юйюне жууукълашханында, къайгъы тауушланы эшите тебиреди.  Келсе уа - арбазында дуния халкъ жыйылып. Жюрегине къоркъуу кире, не болгъанын сурады. Ол соруугъа адамла, бир  бирлерине ал бермей: «Кёремисе аны, бир ыйыкъдан артыкъ заманны тас болуп туруп, дагъыда бизге сорады не болгъанын!» - деп чамландыла. Ол алагъа ариу айтып,шошайтып, юйлерине ашырды.

Ызы бла азыкъ этиучю отоугъа кирип, анда тапханын айырмай ашаргъа ашыкъды. Уюп тургъан айранны  чолпу бла алып терк – терк ичди.

- Ма аллай хапарны эшитдирлик эдим сизге, жашла. Энди айтханым боллукъду. Барыгъыз да, солугъуз.  Ма бу ариу уланчыкъ да жигерлей тургъанлыкъгъа, эрикген болур. Ол да, сизни бла бирге сёзюме кёз къакъмай, ауузчугъун ачып тынгылагъанды…

Алай айтып Къыден ушакъдан арыгъанын билдиргенинде, атам Мухажир, къолумдан къаты къысханлай, Уммет бла бирге  къартха жюрек сёзлерин букъдурмай жолларына тебиредиле.

Арбаздан чыкъгъанлай, Мухажир Къыденнге былай айтады:

- Хапарынгы бек сейири - жинле сени жашауларына къошхан заманда бир ыйыкъны ичинде аш-суу излемей, кюсемей тургъанынгды. Анда кёргенлеринг а, кертисин айтсакъ, башыма сыйынмайдыла. Барын да сюзюп, заманыбызгъа кёре хапарны алай тизейик.

Бусагъатда басмада аллай затланы юсюнден билдирирге  онг бермезле, адамлагъа ачыкъ этгенни дурус кёрмезле.  Бюгюнлюкде шайтанны, жинни, ибилисни неда юй иесин сагъыныргъа къоймайдыла. Алай мен а, устаз болуп ишлегенликге, аланы кёргенме, ол затлагъа ийнанама.