Жел учуруп, тауда, тюзде талалагъа тюшген алма урлукъчукъча, чирчик этип, ёседиле сёзлеринг

Бюгюннгю малкъар литературада проза жанр айныпды, анда кётюрюлген темала магъаналыдыла, халкъны жарсыуларына бурулупдула. Къайсы заманда да адабият эм алгъа культураны,  миллет къылыкъны сакълагъанлай келеди. Белгили орус жазыучу Ф. Абрамов битеу да жазгъанларым миллет ышанланы ачыкълаугъа итиниулеримдиле, дегенди.

Малкъар адабиятны айтсакъ,  Залийхан улу, Тёппе улу, Толгъур улу эм башхала да чыгъармаларында таулу инсанны ич дуниясын, кёз къарамларын, жарсыуларын, учунууларын да аламат баямлагъандыла. Аланы повестьлери бла романлары кёп сюжетлидиле, терендиле. Аны бла бирге литературабызда гитче проза формала да тийишли жерлерин тапханларын сагъынмай къойсакъ тюз болмаз. Ол къысха хапарлада энчи философия кёз къарамла, излемле, сейир этдирген авторлу афоризмле да эсленмей къалмайдыла.

Жазгъан затларында халкъыны тин, дин байлыгъына кертичилигин, жюрек ачыкълыгъын, сезим жарыкълыгъын кёргюзтюрге итиннгени бла жетгенди Бабаланы Хызырны жашы Сюлемен (1932 – 2003 жж.) окъуучуланы кёллерине. Аны хапарлары басмада биринчи кере 70-чи жыллада чыкъгъандыла. Сюлеменни бирсилеге ушамагъан энчи жазыу хаты болгъаны да баямды.  Аны чыгъармаларында биз туугъан жерибизни тауларын, тюзлерин кёребиз, инсанны жюрек учунууларына, сырларына тюшюнебиз. Жазыучуну баш темасы уа жашауду, анга философия жаны бла кёз къарам.

Бир ненча жыл мындан алгъа редакциябызны терк – терк жокълай туруучу Чыпчыкъланы Борис (жаннетли болсун)  манга Баба улуну  2011 жылда  «Тетраграф» издательствода чыкъгъан  «Атамы китабы» деген жыйымдыгъын саугъагъа алып келген эди. Къалай ёхтемлене эди Борис ол кезиуде. Къалам къарындашымы аллында борчуму толтуралгъан болурмамы, Сюлемен сейир адам эди, жазгъанлары да кесине ушайдыла, дегени эсимдеди. Китапны къурашдыргъан, спонсорлукъ да этген Чыпчыкъ улу эди. Анда чыгъармала малкъар эм  орус тилде басмаланнгандыла. Аланы интонацияларын, магъаналарын да сакълап,  орус тилге кёчюрген а Журтубайланы Махтиди.

Кертиди, хар адамны бу дунияда бир бийик юлгюсю барды. Сюлеменнге аллай юлгю атасы болгъанын китапны хар тизгининден ангылайбыз. Атам кюннге салам берип, айгъа баш ийип, огъурлу жашау этгенди, деп окъуйбуз «Огъурлулукъ» атлы новелласында. «Атамы китабы» деген хапарында уа быллай терен магъаналы тизгинлерине тюбейбиз: «Зауаллы акъсакъал атам, мен сени ызынгдан тауда, тюзде да айланнган бир жангыз атламым да зыраф тюйюлдю. Жангыз бир аууз сёзюнг да бошуна кетмегенди. Жел учуруп, тауда, тюзде талалагъа тюшген алма урлукъчукъча, чирчик этип, ёседиле сёзлеринг». Адам улу кесинден сора огъурлу ыз къойса, аны жашауу бошуна кетмегени хакъды. Бабаланы  Хызыр  къойгъан ыз да сыйлыды, аны Ибрагимча, Сюлеменча жашла ёсдюргенин айтсакъ окъуна.  

Жазыучу  окъуучусун сабийлигини жоллары бла элтеди, аны бла бирге ол ырахат, огъурлу дуниягъа кеси да къайтханчады. Мында тюзле, ёзенле, таула да бир башхача кёрюнедиле – кенгирек, бийигирек, жарыгъыракъ. Тёгерекдеги ёмюрлюкле аны философия сагъышларын бютюн кючлейдиле, кёл учунууларын къозгъайдыла. Анга  Ата журт деген бал къапханчады, аны хар хансы, жауун тамычысы да багъалыдыла.  

Сёз ючюн, «Агъачда» деген эсгериу новелласында баш жигит атасы бла агъач къыра, балтасын терекледен бирине ургъанды, андан а къып - къызыл суу тёгюледи. Атасы алайда былай оюмлайды: «Тереклени жанлары барды. Балтаны алып, адам агъачха кирсе, хар терек, къоркъуп, ийман – шагъадат келтирип турады», - дейди ол. Ызы бла табийгъатдан ачыкъ кечгинлик тилейди, аны аллында баш урады. Бюгюнлюкде, тёгерекни глобализация сермеп тургъан дунияда, биз да алай этерге керек болурбузму, деп сагъышланырчады. Ата – бабаларыбыз, ыйлыкъмай, эниш кёрмей, терсликлерин женгдиргендиле, тобагъа да къайта билгендиле. Жарсыугъа, бусагъатны адам улусу ол затланы ангыламагъанчады.  Былайда Баба улуну кеси жарсымагъан адам бир затха жандауурлукъ этмейди, дегенча тизгинлери аламат тап келишедиле. Аны хапарлары окъуучусун сакълыкъгъа, тюзлюкге, адамлыкъгъа чакъырадыла.

Бабаланы Сюлеменни чыгъармаларында  табийгъат суратланы тюрсюнлерин тюз да кёзюбюз бла кёргенча болгъаныбызны да энчи белгилерге сюеме. Аны новеллаларында жарыкъ  бояула ара жерни аладыла. Акъ къар, жашил кырдык, акъ булут, къызыл гюл, сары чынар чапыракъ – была барысы да жашырын магъананы тутадыла. Сёз ючюн, къарны акълыгъына къууана, автор аны ариулугъун, тазалыгъын баямлайды, аны бла бирге, антитеза амалны хайырланып, къар юзюлюуню огъурсузлугъун да кёргюзтеди. Жаннга  къоркъуу чыкъса,  акълыкъ, ариулукъ, ахшылыкъ да унутулуп къаладыла, деп ангылайбыз бу тизгинлени.

Ойберлеча жазылгъан хапарлада фольклор мотивлеге да тюбейбиз. Аны бла жазыучу адамны ич дуниясын  кёргюзтюрге, жашауну философия жанындан ачыкъларгъа итинеди. Арт жыллада адабиятчыларыбыз къара, акъ сёзлеринде да  бу амалны дайым да хайырланнганлай келедиле. Ол а, сёзсюз, жанрны айныууну белгисиди.

Новеллалада бурундан келген адет – тёреле, ийнаныула да асламдыла. Баба улу бу жаны бла атасындан эшитгенлерин, эсинде къалгъанларын къагъытха тюшюргенди. Къаллай уллу магъана бериледи челекле бла келтирилген таза, салкъын эрттенлик суугъа. Ол кирсизлик адамны жюрегине сингнгенча, жукъгъанча. Унутуп къоюп, отда сууну къурулай къайнатмагъыз, туз атыгъыз неда букъу ун себигиз ичине хант атхынчы,  деген сёзледе уа сабий заманларыбызда ынналарыбыз, аппаларыбыз айтыучу насийхатланы эшитебиз.

Баба улуну чыгъармаларында жолну мотиви да терк-терк тюбейди. Хар терек, хар чунгур, хар тау тёппе, шаудан суу бла бир эсгериую байламлыды. Былайда авторну асыры акъыллыдан, ариу ниетлиден, халалдан шашып, хайран болуп, суу башына кетип айланнган жигитин сагъынырыгъым келеди. Ол къыдыргъан жоллада иги, аман адамла да тюбейдиле. Экинчилери бла бетден – бетге къалмаз ючюн жолда, къабырлада жукълагъанны кюсейди акъылындан тайгъан халал жаш. Жолда ол ич дуниясын ангыларгъа, жангы болумлада кесин сынаргъа, тохтап къалмай, алгъа баргъанлай турургъа итинеди. Окъуучугъа аны амалы бла миллет пейзажланы, халкъны жашауун, турмушун, адамланы къылыкъларын туура кёрюр онг чыгъады. Бир сёз бла айтханда, быллай тизгинледе тамырларыбыз, кёз къарамларыбыз ачыкъланадыла, алада хар бирибизни  жашауубузда тюбеген болумланы юсюнден жазылгъаны себепли.

-Бабаланы Сюлеменни  бир жазыучу бла да тенглешдиралмайма, -  дегенди Чыпчыкъланы Борис да, кесини заманында къалам къарындашыны чыгъармачылыгъыны юсюнден ёхтем сёзюн айта. - Аны жигитлери кёп тюйюлдюле  –  автор кеси эм Акъ – Сууну терекле бийлеген тийреси.  Ол тамаша агъачладан а  таулуланы тёлюлери чыгъадыла. Хауада  уа, кёзге илинмегенлей, эсленмегенлей малкъарлыланы таза иннетлери жайылгъанчады – саулукълу эм бирлешген миллетни. Аны тизгинлерин окъугъанымда, уяллыгъым келгенди – бу тазалыкъны арасында кесими болмачылыгъымы ангылай.