Совет аскерле Афганистандан чыгъарылгъанлы 30 –жыллыгъына

Быйыл 15 февральда совет аскерле Афганистандан чыгъарылгъанлы  30 жыл болады. Аны къыралда магъаналы жамауат-политика юбилейнича белгилерикдиле.  Афган урушну отуну ачылыгъын сынагъан жаш адамла  мингле бла саналадыла. Совет аскерни 14 мингден аслам  солдаты бла офицери ол къазауатда жоюлгъандыла. Къабарты-Малкъардан а  1800 адам чакъырылгъан эди да, аладан 54-сю от жагъаларына къайталмагъандыла, 300 чакълы бири, къазауатда алгъан жараладан бла аурууладан тюзелмей, мамыр заманда ёлгендиле.
 

Ол къыйын эмда къоркъуулу жыллада Афганистаннга жиберилгенледен бири Зумакъулланы Мустафаны жашы Борис болгъанды. Ол ары КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну секретарыны къуллугъунда ишлеп тургъанлай, КПСС- ни Ара Комитетини бла СССР-ни Правительствосуну оноуу бла барып,  1985-1986 жыллада кенгешчини къуллугъун толтургъанды. Бюгюн биз аны  «Афганистаннга командировка» деген эсгериуле китабыны юзюклерин басмалайбыз.  

                                            Афганистаннга мен къалай тюшгенме

1985 жылда февраль айны эрттенлигинде манга обкомну биринчи секретары Тимбора Кубатиевич Мальбахов,  телефон бла сёлешип, кесине чакъырады. Кабинетине кирсем, ол эки къолу бла башын тутуп, бир мудах  олтура эди. Тынгылауну басып, манга иги кесек къарап турду. Мени уа эсиме нек эсе да  Черненко келди. Ол ёлген сундум (аны къыйын ауругъаныны юсюнден мени иги танышым, алгъын комсомолда ишлеген, артда уа генеральный секретарьны болушлукъчусу болуп тургъан адам айтхан эди). Алай эсе, энди республиканы уруннганларыны, саулай жамауатыны да атындан КПСС-ни Ара Комитетине къайгъы сёз жазаргъа тюшерик болур, деп оюмлайма. Тёреде болгъаныча, къуллукъгъа салыннганлагъа алгъышлауланы, некрологланы, къайгъы сёзлени да мен жазыучу эдим.

Мени ол сагъышларымы Тимбора Кубатиевич бёлдю.

- Борис Мустафаевич («Къара, алгъын ол мени атамы атын айтмаучу эди!» - деп келеди акъылыма), санга   Афганистаннга барыргъа тюшерикди, советник болуп, 1,5-2 жылгъа. Сабийлеринг гитчеле, бютюнда къызчыкъла, болгъанларын да билеме,  Лигачевха сёлешип, сени ары жибермезлерин да тилегенме, алай ол унамады, мени къолумдан келлик иш тюйюлдю деп. Партияда халкъла аралы ишлеге оноу этген Пономарёвдан тиле, деп къойгъанды.

Мен Мальбаховну иги таныгъаным себепли, Ара Комитетге ол иш бла сёлеширге артыкъ бек сюймегенин олсагъат сездим да: «Керек эсе, не сёз, барама, кишиден тилей турур кереклиси жокъду»,-дедим. Тимбора Кубатиевич, бир аз эс жыйып: «Сенден башха жууап сакъламай эдим»,-деди.

Аны кабинетинден чыкъгъанымдан сора  энди аны юсюнден юйде къалай айтайым, анама бла юй бийчеме къалай билдирейим деп, сагъышха къалды башым. Хар ана да сабийлерин бирча сюеди, алай меники уа жети жашыны бла къызы Танзиляны араларында манга энчи кёзден къарагъанды. Къуллукъда ишлегеним ючюн угъай, мени туугъаным, ёсгеним аны жашаууну бек къыйын эмда кюйсюз кезиулерине тюшгендиле да, ма андан.

…Бюгюнлюкде бирле биз, областьлада ишлеген партия къуллукъчула, тынч-ырахат, ойнай-кюле жашагъан сунадыла (артыкъда «демократиялы» басманы фатыуаларындан сора ол оюм кючленнгенди). Кертиди, аллайла да болгъандыла. Алай мен  Афганистаннга кетерни аллында  юйюрюбюзде ахча болмай, мени жолгъа ашырыр эмда ал кезиуде кечинирча затла жыйышдырыр ючюн   ёнкючге кирирге окъуна тюшгенди (ол заманда мени иш хакъым 360 сом, юй бийчени айлыгъы да 120 сом эди, беш башлы юйюрюбюзню битеу файдасы ол  болгъанды).

Афганистаннга кеслери тилеп баргъанла да бар эдиле, ахча, ырысхы къоллу болур ючюн, дегенле да аз тюйюлдюле. Алай советниклеге анда хакъ тёлериклерин мен тюз да кетерими аллында, Тыш къыралла бла ишлени министерствосундан Афганистаннга барлыкъ кенгешчиге этиллик къоранчланы юсюнден къагъытны алгъанымда. Ол  1985 жылда февральда болгъанды.

Мени Афганистаннга  «командировкагъа» барлыгъымы юсюнден алай кёп адам билмегенди.  Бар эди Зумакъул улу - партияны обкомуну секретары, ол заманда аты айтылгъан адам (къуллугъу бла окъуна), энди уа не болуп къалды? Кетерими аллында уа республикада партия мюлк активни жыйылыуу болгъан эди. Анда мен, президиумда олтуруп, резолюцияны хазырлагъанма, артда уа аны окъугъан да этгенме. Ол заманда  мени узакъгъа созулгъан командировкамы юсюнден  да айтылырын сакълап турдум, алай барысы да тынгыладыла: манга къайгъыргъанла, мени уруш оту алгъан къыралгъа жибергенле да.
                                                                        

                                                                Кабулда

…Биз тюшген болумгъа юйренирге тынч эди деп айталлыкъ тюйюлме. Кабулгъа жете-жетмез, аскер вертолётла тёгерегибизде учуп айланнганларын, самолётдан а жан-жанына жарыкъ шарла чачылгъанларын эслейбиз. Артда ангылатхандыла бизге вертолётла граждан самолётну къоруулагъанларын, жарыкъ шарла уа топланы самолётха жибермегенлерин. Кертиди, аэропортну кесинде уа ышара тургъан, кеслерини ишлери бла кюрешген  мамыр адамланы кёп санда кёргенбиз. Андан сора жюрегибиз бир кесек хош болгъанды. Алай ол алдаулу хошлукъ кёре эдим.  

Биринчи кече мен,  коллегам  Володя Половец да кёзюбюзню къысмагъанбыз. Тюз да сермешни ортасына тюшгенча болгъанбыз: аскер сауутланы битеу тюрлюлеринден да атдыра эдиле. Бусагъат бизни  общежитге да чабадыла деген къоркъуу ичибизни алып,  Калашников автомат бла кезиу-кезиу айланнганбыз отоуда. Не сейир, бизге автоматла бергендиле, андан атдыра билемисиз деб а сормагъандыла. Хар бирибизге жетген экишер гранат да тапкада биз  кюн сайын кёрюп, жюрютюп тургъан бир затча тура эдиле. Володя, Черниговдан келген аламат жаш, артда  сауут керек болуп иш  къалса эди, «аны сабы бла неда граната бла урлукъ эдим  душманны башына»,- деген эди.

Биз тургъан 45-чи блокну «Чили пяндж» деген гитче районунда атышыу бир да тохтамаучу эди. Биз аз-аздан ол жашаугъа кесибизни жарашдыра тебиреген эсек да, окъ-топ атылгъан тауушдан а хар жолдан элгеннгенбиз. Биринчи кюнлерибиз бла сагъатларыбыз эсибизде артыкъда бек къалгъандыла. Биз общежитде орналгъанлай, бизни кенгешчилени аппаратыны башчылары, ол санда тилманчла да, жокълагъандыла, сохан, турма, нашала, бадыражанла да келтиргендиле. Тилманчладан бири Сайфудин – совет таджик – ол кёгетлени чайкъагъан кибик этип, уллу табакъгъа атханына къарап тургъан Половец, гузабагъа къалып: «Борис Мустафаевич, бир къара муну жуугъанына, сапынсыз, марганцовкасыз, крандан  суу бла. Эштада, ол бизни барыбызны да ууландырыргъа сюе болур, къарачы аны душман кёзлери нечик жылтырайдыла»,-деп къайгъыдан къырады. Ол «душман» кёзлери болгъан жаш а артда бизни ахшы шуёхубуз, насийхатчыбыз да болду. Кёгетлени чайкъап къойгъаныны сылтауун да ангылатханды: кенгешчиле Афганистаннга келген ал кюнледе нени да жуумай ашаргъа окъуна боллукъдула, нек дегенде аланы алыкъа не тюрлю бактерияланы бла бациллаланы жокъ этген «отлукълары» барды.

Экинчи кюн  НДПА-ны Ара Комитетини башчыларына бизни танытдырдыла. Партияны ишини жорукълары, муратлары бла да шагъырейлендирдиле, Совет Союзну юсюнден да кёп махтау сёзле айтдыла, совет адамлагъа Афганистанда революция тюрлениуле бардырыуда билеклик этгенлери ючюн ыспас этдиле. Андан сора киши жеринде, таныш болмагъан адамланы ичлеринде кенгешчини харкюнлюк ишлери башландыла. Даражанг жюрюрча этерге керексе. Анга жетер ючюн а билиминг, сынауунг, сюйдюмлюгюнг, сени оюмларынгы къыйматлы болгъанлары азды, афганлыны ич дуниясын сезе, ангылай билирге, аны башламчылыгъын тунчукъдурмазгъа, аны къой – алай этерге кёллендирирге керекди. Кёзбаугъа угъай, кертиси бла да аны шуёху, кенгешчиси болургъа тийишлиди. Бизни баш борчубуз кишиге зорлукъ этмезге эди.

Биринчи кюнледе бла ыйыкълада афганлы коллегаларым мени этген ишлериме, хар айтхан  сёзюме ишармиш этип къарагъанларын эслегенме. Мен а, не бек сагъышланып, сюзюп кюрешген эсем да, аны сылтауун ангылаялмагъанма. Мени арсарлы болгъанымы, ауур сагъышларымы  Нажмудин Ковьяни —  НДПА-ны АК-сыны къурау бёлюмюню таматасы, ДРА-ны Ревсоветини члени - чачханды. «Билемисе, рафик (жолдаш) Борис, санга дери мында бир кенгешчи болгъанды да, кесин тюз да   Рязань неда Калуга областьдача жюрютгенди:  юйюндеги  адет-тёрелени бизни афган жашауубузгъа сингдирирге кюрешип. Анычала, Афганистанны жарлылыкъ къысхан къырал, халы онтёртюнчю ёмюрдеча къалгъан сунуп, совет газетле жазгъан ол фатыуалагъа алданып, кеслерин анга кёре жюрютедиле. Алай а  Афганистан эрттегили восток культураны къыралы болгъанын, къырал, партия эмда жамауат структуралада уа буруннгулу ёзден тукъумладан чыкъгъан, Сорбонну бла Оксфордну бошагъан адамла ишлегенлерин ала унутхан этедиле»,-дейди.

Сора,  сёзюн андан ары бардыра: «Хау, кертиди, халкъны асламысы къарангыды, шёндю да жокъду окъургъа онгу, алай мында билимли адамны, китапны не заманда да багъалы кёргендиле, бизни жерибизден айтхылыкъ алимле, поэтле, жарыкъландырыучула, ол санда Джами, Ансори, Базид, чыкъгъанлары бла биз ёхтемленебиз…»,-деп къошханды.
                                      

                                                                     Адет-тёре

Кертисин айтханда, манга, мени Союздан бир-бир шуёхларыма бла коллегаларыма  Афганистанда жашау этиуге юйреналмай къыйналыргъа тюшмегенди. Нек дегенде анда жюрюген адет-тёреле энчи болсала да, бизникилеге ушай келедиле. Аны айтып ангылатхан къыйынды, алай, эштада, бирге ушагъан адеп-къылыкъ кёп ёмюрлени ичинде, адамланы араларында халлагъа кёре къурала келгенди. Ким биледи, дин, шерият законла да анга кеслерини юлюшлерин къошхан болурла.

Ол себепден   къуллугъума кёре тюбеширге, байламлыкъ жюрютюрге тюшген афганлыла манга биринчи кюнледен окъуна иги кёзден къарагъандыла. Мен да, алача, адет-тёрелерине, миллет ёхтемликлерине хурмет этерге къаст этген эдим. Анда болгъан 20 айны ичинде манга терс къарагъан, айтханымы, юйретиулерими сансыз этген болмагъанды. Къонакъгъа кёп кере чакъыргъандыла, юйюрлери, ата-аналары, сабийлери бла да танышдыргъандыла. Къоркъуулу кезиулеге да тюбегенме, алай хар заманда да къонакъбайлыкъны закону къаты къоруулагъанын сезгенме.

Кертисин айтханда, кенгешчиле неда специалистле кишлаклада, уездледе болгъанларында, аланы сындыргъанла, аман айтханла, тюерге окъуна чапханла болгъандыла деп мен не эшитмегенме, не окъумагъанма. Ол заманда да къонакъбайлыкъны закону къаты сакъланнганды. Ол себепден  афганлы провинцияланы, уездлени башчылары тайпаланы бачамалары неда моджахедлени отрядларыны командирлери бла сёлешиулеге барлыкъ болсала, бизни кенгешчилерибизни сюйюп алгъандыла. Сёлешиуле не тюрлю бошалсала да, къонакъ болгъан жерде дауур, тюйюш-уруш ачылмагъанды. Афганистанда, бизни тауларыбыздача, къонакъны сыйы уллулай къалады.

…Афганистанда ишлеген заманымда мен шахарлада, провинцияланы араларында, уездледе, кишлаклада да бола тургъанма. Аланы хар биринде да акъсакъал къартлагъа хурмет да, къайгъырыу да уллуду. Тукъумну, тайпаны, юйюрню таматасына намыс-сый бериу адетлери Шимал Кавказны таулуларыны, ол санда къабартылыланы бла малкъарлыланы адетлерине ушайдыла. Жарсыугъа, арт жыллада акъсакъалланы тёреге жыйылыулары дегенча адет унутулгъанды. Таматала бла кенгешиу жокъ болуп барады. Акъыл сорсала да, бош алай, аты-саны болсун деп. Афганистанда уа власть органны неда  бир уллу къуллукъчуну буйругъун тукъум, тайпа неда юйюр таматала къабыл кёрмеселе, ол толтурумазлыгъын бил да къой...
    
                                                          Революцияны душманлары

Бюгюнлюкде  афган урушну сёгюп жаншагъанла аз тюйюлдюле. Афганистанда болмагъанла да аладан артха къалмайдыла. Моджахедле патриотладыла, Афганистанда мамырлыкъны, аны эркинлигин къоруулагъандыла дегенле да чыгъадыла. Ол фатыуаланы  минала араларында жанларына къоркъуу тюшюп айланнган, душманны къолундан сынамагъан азаплыкълары къалмай кючден ычхыннган аскерчилерибиз  эшите эселе, ачыудан жюреклери жарыла болур.  Аллайлагъа ол заманда болгъан бир-эки шартны билдирирге сюеме.

 Моджахедле, халкъны амалсыз этер ючюн, къоллары жетген жерге минала салып баргъандыла, жолла, сабанла, автобусла, кинотеатрла деп да айырмагъандыла. Биз аланы кесибиз да кёргенбиз. Халкъны къоркъутур, Пакистандан бла Ирандан къачхынчыла къайтмаз ючюн а ала шахарланы адам кёп жашагъан жерлеринде къаллай кюйсюз чачдырыула этгендиле. Алагъа да шагъат болгъанбыз. Кабулда «45-чи» микрорайонда жашагъанбыз. Анда юйлени бир кезиуде Совет Союз саугъагъа берген комбинатны уруннганлары ишлегендиле. Аны гитче тюкенчиклери, уллу супермаркетлери да болгъандыла. Алада сатылмагъан зат жокъ эди – ийнеледен бла тюйреуючледен башлап аудио- эмда видеотехникагъа дери.

Алайды да, июльну бир да болмагъанча исси кюнлеринден биринде юч кенгешчи - Г. Г. Кривошеев, В.М.Половец бла мен, «дуканнга» (тюкенчикге) кирип, сууукъ сокдан да ичип, хапчук-харакетге къарап кетебиз. Юйюбюзге бир сагъат–сагъат бла жарымдан къайтабыз. Тюз да фатарыбызгъа киргенлей,  юйюбюз, тийреде журтла да  къалтырадыла. Терезе, эшик жанлары атылдыла, мияла сыныкъла энишге къуюлдула. Артда билдик биз баргъан дуканны атлауучларына террористлени къауумуна кирген акъылбалыкъ болмагъан жашла чачдырыучу заты бла аякъ машинаны салып кетгенлерин.

Ол чачылгъанда, дуканны темир-бетон къабыргъалары окъуна хобуста чапыракълача жыйырылгъан эдиле. Алайда жети адам ёлгенди. Ючюсю Совет Союздан болгъанды, тёртюсю да - афганлыла. Аладан бири уа - сабийден ауур тиширыу. 1985 жылда октябрьде болгъан терактланы къысха тизмеси бла сизни шагъырей этерге сюеме: Баглан провинцияда 1 октябрьде бандитле Пулим-Хумриде къумач сокъгъан фабрикагъа топла атхандыла. Бир ишчи ёлгенди, сау цех  эмда 15 станок жараусуз болгъанды.  Джуджаиде 8 октябрьде  бандитле Мардиан кишлакга чапхандыла,  4 мамыр адамны ёлтюргендиле, 15-син биргелерине алып кетгендиле.  Нангархарда 17 октябрьде 9 америкалы ракета бла Джелалабад шахаргъа от ачылгъанды,  5 адам жаралы болгъанды, 3 юй оюлгъанды.  

Гератда 26 октябрде  «Земля-Земля» ракетала  Герат шахарны тюз да ортасына жиберилгендиле, аладан бири Джами-Герат межгитге тюшгенди, 13 адам ёлгенди,  71 жаралы болгъанды. 1986 жылда 4 сентябрьде уа «Стингер» ракета бла Кабул-Кандагар-Фарах маршрут бла учуп бара тургъан АН-26 пассажир самолёт агъыздырылгъан эди. Анда болгъан 52 адамдан, экипажындан да бири да сау къалмагъанды.

Пандшера деген бийик тау районда революцияны душманлары къысталгъандан сора  тюрьме ачыкъланнган эди.  Ол къыйыры-чеги болмагъан юй тюпде орналгъанды.  Анда уюп тургъан къандан атлар къарыу жокъ эди. Хар жерде – къыйырларында къоргъашин чюйкелери бла темир чыбыкъдан къамичиле, ауур шынжырла, ыргъакъла, къычхачла…  Ол зиндандан ычхыннган ючеулен айтханнга кёре, анда 127 адам тургъанды. Бандитле артха къачаргъа тебирегенде, аланы ёлюклерин черекге атып кетгендиле. Ары дери уа аркъаларындан къайишлик алгъандыла, кёзлерин чыгъаргъандыла, бурунларын кесгендиле. Андан сора Микини сууну башында жарны къыйырына элтип, аягъы юслеринде тургъанланы илишаннга салгъандыла, къалгъанларын а энишге тюртюп атхандыла.

Сууда тулукълача болгъан ёлюкле сау юч километрге созулгъан эдиле. «Аланы артда, не бек кюрешген эселе да, киши таныялмагъанды»,— деп жазгъанды «Красная звезда» газетде подполковник Скрижалин. Бабрак Кармаль шагъатлыкъ этгеннге кёре, 1980-1986 жыллада «контрреволюционер¬ле 39  къырал предприятияны, 250 межгитни бла намаз этилиучю юйню, 2707 школну, 130 медицина учрежденияны ойгъандыла эмда кюйдюргендиле. Битеу да  36 миллиард афгани багъасы заран тюшюрюлген эди».

                                                                Афган жолла бла

Мени ишчи жерим Кабулда болгъанлыкъгъа, манга тюрлю-тюрлю провинциялада, шахарлада, уездледе бла кишлаклада кёп болургъа тюшгенди. Асламысында биз афган самолётлада, вертолётлада учханбыз, провинцияны кесинде уа машиналада бизни ашыра айланнган къалауурланы къаууму бла бирге жюрюгенбиз. Алайды да, къуруда афганлыланы араларында болгъанбыз.

Афганистанда ёлюм кёп эди. Аны бизге хар эрттен сайын тёрт моторлу самолётну ачы тауушу эсгертгенлей тургъанды. Анга «Къара тюльпан» деп атагъан эдиле. Ол бизни жашларыбызны – солдатланы бла офицерлени – ёлюклерин ала ёсген, жашагъан, кюннге, гюллеге, тереклеге къууаннган журтларына элтгенди. Аланы ачыулу жолгъа хазырлау эмда ашырыу бла кюрешген аскер бёлюмде  бизни жерлешибиз Татьяна Ильина да къуллукъ этгенди. Ол кюйсюз кюнлени юслеринден ол «Кабардино-Балкарская правда» газетде да жазгъан эди.

Ёлюм дайым да къатынгда болгъанын, сени да аямазлыгъын къуруда сезип туруу бизни  сагъайып жашаргъа, хар атламны оюмлап этерге, тёгерекде халдан хыйсап этерге юйретген эди. Алгъын терк «къабынып къалгъан», тёзюмсюз, бирде огъурсуз окъуна оноучула Афганистанда жумушакъ, къайгъырыу, адежли болуп къала эдиле. Ол жаны бла бизге Совет Союзну Афганистанда посолу Ф. А. Табеев, кенгешчилени аппаратыны таматалары В. Г. Ломоносов, Н. Т. Коняев бла В. П. Поляничко юлгю кёргюзтгендиле. Биз да аланы айтырыкъларын къарамларындан окъуна билип къоюучу эдик.

Анда бир шуёх юйюрча жашагъаныбызны белгилерге сюеме. Арабызда оруслула, украинлыла, къазахлыла, гюржюле, азер¬байджанлыла, эрменлиле, таджиклиле,  юзбеклиле, тюркменлиле, къыргъызлыла, ингушлула, черкеслиле да болгъандыла, алай миллет бла байламлы къаугъала бир кере да чыкъмагъандыла. Аскер бёлюмледе, бизни Афганистанда жумушларыбызны жалчытхан структуралада да хал тюз ма алай эди. Аны себепли ол заманда кенгешчи аппаратда ишлеген, бек къыйын кюнлеринде бла сагъатларында бир бирге билеклик этип тургъан Вреш Хачатурович Парсаданян бла Юсибов Мазахир Абдурахман оглы шёндю эрменлилени бла азербайджанлыланы араларында къажаулукъну къалай кётюре болурла деп келеди акъылыма. Бизни афган къарындашлыгъыбыз алагъа болушсун, кёл этдирсин!

Афганистанда бизни,кенгешчилени, араларында  къуралгъан тёрелени юслеринден да билдирирге сюеме. Провинциялагъа командировкалагъа кетгенлени шуёхлары, бир отоуда тургъан нёгерлери ашыргъандыла. Къайтханда да, Кабулну аэропортунда тюбешиу къуралмай къалмагъанды. Келигиз, жыйылыгъыз деп, кишиге бир заманда да айтылмагъанды, хар ким да кеси билип, жыйылып къалгъанды. Сора къууанырча болсакъ, алгъыш аякъла кётюргенбиз, сюйген жырларыбызны, «афганлыланы» жырларын жырлагъанбыз. Къысхасы, битеу акъылыбыз кетгеннге бла къайтханнга бурулуп эди.

Дагъыда бир тёре – провинциягъа кетерни аллында жууукълагъа письмола  жазгъанбыз. Гельмендге биринчи ко¬мандировкама барырымы аллында мен эки письмо жазама. Бири анам Мариямгъа эди. Анда кече жукъламай, кюндюз тынчаймай, жаш башын къарт этип, бизни къыйналып  ёсдюрген анама жюрек ыразылыгъымы билдиргенме. Амалсыз кюнлеринде бла сагъатларында окъуна, анга, алыкъа жаш тиширыугъа, сабийлеринги сагъышын эт да, баш иенги терсле, андан айырыл деп тохтагъанларында да, ол аны сатмагъанды. Алай бла башын энишге этмей, кишини аллында тобукъланмай,  атабызны намысын да сакълагъанды, бизни да аягъы юсюбюзге салгъанды. Аны игилигинден биз  бюгюнлюкде да кесибизни насыплыгъа санайбыз.

…Экинчи письмо юй бийчем  Неллиге эди. Письмоланы жаланда бир ачыулу кезиуде – самолёт чачылса, душман окъдан ёлген болса – жибериучюлерин эсге алып, мен сабийлериме да насийхат этген эдим.  

Ол письмоланы столда къоюп кетдим. Эрттенликде 8.30 сагъатда  Кабулну аэропортуна келдик. Анда ишлегенле  Гельмендде  жел къаты уруп,  учуу арт болжалгъа салынады, дегендиле. Артха къайтханымда, стол юсюнде эки письмо да тура эдиле. Нек жазгъан болур эдим деп, сокъуранама. Жыртып атаргъа да бир болама,  эталмайма алай да….

Ыйых кюн биягъы аэропортха келебиз. Политбюрогъа кирген М. С. Зерайны самолёту турады. Мен аны бла учаргъа керекме. Алай тёгерекде бир къаугъа барды. Соруп билдим: биз келирден 10 минут алгъа ДРА-ны башчыларындан бирини самолёту кётюрюллюк майдандан узакъ бармай ким эсе да кейс къоюп кетгенди да, ол биз самолёт тургъан жерге кирген кезиуде чачдырылгъанды. Алайда 8 адам ёлгенди,  21 жаралы болгъанды. Болсада биз ол кюн учмай къалмагъанбыз, башындан къарагъаныбызда, аэропортда тютюн бла букъу алыкъа чёкмеген эдиле.

Гельменд провинцияда, кёпле айтханнга кёре, правительстволу жанлыла аз, къарыусуз, анга къажау сюелгенле уа – кючлю болгъандыла. Анга кесибиз да тюшюннгенбиз провинцияны арасы Лашкаргаргъа келгенибизде. Уллу болмагъан Гельменд сууну Лашкаргар шахарны юйлерине жууукъ болгъан жаны революция властьныкъы эди, башхасы а моджахедленики. Ала уа не заманда да от ачып къалыргъа боллукъдула, уста мараучула болгъанларын а ким да биледи.

Лашкаргарда бизни къонакъ юйге (анга алай айтыргъа жарарыкъ эсе) элтгендиле. Жукъу деген зат кёзюбюзге  кирмегенди. Сау кечени окъла сызылгъанлай, топла атылгъанлай турдула. Танг ата башлагъанда, терезеден къарайма: къонакъ юйню къабакъ эшигини аллында, аны тёгерегинде да  — автоматчыла. Барысы да сагъайыпдыла. Биз а бютюнда бек – не десенг да, киши жери, киши адамла.

Эрттенликде къонакъбайларыбыз тёгерегибизге айланадыла,  ауузланыргъа чакъырадыла,  бир зат да болмагъанча жюрютедиле кеслерин. Моджахедле электростанцияны чачдырып, Афганистанны башчыларындан бирини къатышыуу бла бардырыллыкъ ишлеге чырмау этерге кюрешгенлерин эсге да алмайдыла. Мен да, Зерайны аллында олтуруп ауузлана, къайгъы этгеними кёргюзтмезге кюрешеме, ушакъгъа къошулама, аны бир башха затлагъа бурама.

…Кундузгъа бла Багланнга баргъанымы юсюнден да айтыргъа сюеме.  Кундузгъа афган самолётда НДПА-ны Ак-сыны къуллукъчулары Бахоп, Сангин, Пай-Каргар эмда ДРА-ны бийик билим бериу министри Гиляси бла келебиз. Кюндюз сагъат юч болгъанды. Баглан провинцияны Пулихумри шахарына жетерге керекбиз. Нек дегенде эрттенликде актив боллукъду, анга кечигирге жарарыкъ тюйюлдю. Афганлы лётчикле уа 13—15 сагъатдан сора кёкге кётюрюлмегендиле, аны къоркъуулугъа санап. Алай бир мадар этмей жарарыкъ тюйюлдю. Кундузда  совет авиачасть узакъ болмагъанын билип, мен бизни лётчикледен болушлукъ изледим.

Авиация полкга кирип барама. Штабда къалауурлукъ этген майор, мен не ючюн келгеними билгенде, таматасына ашырады мени. Ол а: «Кундузну бла Багланны араларында сермешле бара турадыла. 15—20 минутдан верто¬лётла къайтырыкъдыла, ол заманда сизге болушургъа да болурбуз»,-дейди. Керти окъуна, штабны таматасы бизге юч  вертолётну бердиртеди. Аладан бири бизни кёкде ашырып барыргъа керек эди. Ол а мени сагъайтхан да этгенди, ыразылыкъ да туудургъанды.

Аскер вертолётла тарны ичи бла бир-бири башларында учхандыла, бирде энишге тигелей, бирде ёрге кётюрюле. Ючюнчюсю уа башхаланы кеси бла жаба эди, бизни палахдан къоруулай. Ма алай жашагъандыла эмда учхандыла аскер лётчикле, кюн сайын да жанларына къоркъуу тюшюп. Алагъа жюрек ыразылыгъым энтта да кетмегенди. Ала мени ючюн учхандыла да. Бек башы уа – биз провинцияны власть органларыны активине кечикмей жетгенбиз.

Совет адамларыбызны афган къарындашлыкъларын, бир бирге сакъ болгъанларын кёргюзтген дагъыда бир кезиуню сагъынмай болмайма. Багланда ишибизни бошагъандан сора, манга Мазари Шарифге учаргъа керек болгъанды, алай кюнню халы – бир осал, туман басыпды.  Аллайда къуру  афганлы лётчикле угъай, совет пилотла да кёкге кётюрюлюрге базынмагъандыла. Метеорологла  келир ыйыкъда да кюн тюзелмезлигин айтхандыла. Машиналада  Саманганны ичи бла барыргъа оноу этебиз. Бизни бла тёрт  афганлы авто¬матчик да барады. Алайсыз да жарарыкъ тюйюлдю, жолла къоркъуулудула, аланы бир бирлери душманны къолунда болургъа боллукъдула.

Мен, тилманч Зиямидин Садриддинов, афганлы оноучуланы къаууму Мазари Шарифге юч «уазикде» тебирейбиз. Жолну бир кесегинде совет постну кёребиз, бизни БТР-ибиз сюеледи. Аны аллында да эки аскерчибиз. Водительден машинаны тохтатырын тилейме. Андан чыгъама да, ким болгъанымы билдиреме. Сержант,  удостоверенияма къарап: «Бу жол бла барыргъа къалай базыннгансыз, жолдаш кенгешчи? Онбеш-жыйырма километрден «духла» иелик этген участка башланады. Эркин этсегиз, сизни БТР-ле бла ашырыр эдик», - дейди. Аны алай къайгъыргъанына къууаннганымы бир унутмайма.

…Душманланы бир осал къылыкълары болгъанды: жолну бек къыйын жерлеринде  пулемётладан от ачып, колоннаны бир кесегин къалгъанладан айырып, аны тонагъандыла. Аны бла къалсала – бек иги, нек дегенде ол заманда солдатланы ёлтюрмейдиле. Ала моджахедле болсала уа, пленнге тюшген жашлагъа азап чекдирип жоядыла. Машиналаны кёплерини терезелеринде СССР-ни шахарларыны суратлары жабышдырылыпдыла  неда атлары жазылыпдыла. Алагъа къарап, къыралны географиясы бла шагъырей боласа. Аны юсюнден Жантууланы Арсен толуракъ хапар айтыргъа боллукъ эди. Ол танкны экипажы бла бирге боеприпасла бла аш-азыкъ ташыгъан машиналаны  ашырып кёп кере  баргъанды. Афганистанда жаралы да болгъанды, Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнганды.

…Истепанов аскерчи нёгерлери бла бирге бизни колонналарыбызны бек къаты къоруулагъанды, алай кеси уа палахдан  къутулалмагъанды.   БМП-сы минагъа басып чачылгъанды. Ауур жаралы болгъан Вячеслав алгъа Кабулда, артда Ташкентни госпиталинде кёп жатханды. Жашлай урушну ачылыгъын толусунлай сынап, ёлген нёгерлерини да бушууларын этип, сынтыл болмагъан жаралары ачып, этген батырлыгъы ючюн  Къызыл Жулдузну орденине  тийишли болуп къайтханды ол юйюне, мамыр жашаугъа.

Амударья сууну жагъасында орналгъан Хайратоннга жетгенибизде, ары жанында  бийик акътереклени, таныш журтланы да кёребиз.  Ол Термез шахарды — Узбекистанны область арасы. Жюрегибиз дыгыл этеди. Суугъа секирип, ары жанына ётюп, ёз жагъабызгъа тюшюп къаллыгъыбыз келгенди. Бирле аны жукъа жюрекликге санаргъа да болурла, алай анда, Афганистанда, Ата журтубузну, туугъан жерибизни, ала бла байламлы хар затны да биз бек тансыкълагъанбыз, алагъа термилиуюбюз уллу болгъанды.

Амударьяда уллу кёпюрге жууукълашханыбызда уа, мен бла Ташкентден келген Зиямидин Садриддинов  аны бютюн бек сезгенбиз. Кёпюрге атлагъаныбызлай, туугъан жерибизде сюелген суннганбыз кесибизни. Алай андан ары барыргъа уа жарамай эди, анда - ток ётдюрюлген шинжили темир чыбыкъ, дотла бла дзотла. Баш жанында уа совет чекчиле ары-бери айлана эдиле. Бизни халибизни эслеп,  афганлы шуёхларыбыз, дагъыда  биргебизге болгъан Ахмад Нур - НДПА-ны АК-сыны секретары, Ревсоветни президиумуну члени, Хайратондан Термезни юсю бла Нальчик бла телефон байламлыкъ къурагъандыла. Анамы ауазын эшитдим. Кёлю толуп сёлешгенликге, къууанчыны чеги жокъ эди. Бек тансыкъ болгъаны сезилип турады. Мендендамы бек тансыкъ болгъанды, деп келеди мени кёлюме уа.

Анам Танзиля ауруп, больницада жатханын билдиреди. Ол бошдан тюйюлдю, деп келди акъылыма, эштада, назмучуну ауур жюгю, къыйын къадары, жашауну кюйсюзлюгю аны тозуратмай къоймагъандыла. Больницагъа сёлешип, сюйген эгечими жапсарыргъа сюйдюм. Алай этерге сылтауум да болгъанды:  кёп болмай Афганистанны телевидениясы В.Х.Вороковну «Танзиля» деген фильмин кёргюзтгенди. Аны анда бек жаратхандыла.

                                                                   Жерлешле бла тюбешиу

 Кабулгъа келгенимлей, мен Афганистанда аскерде къуллукъ этген неда ишлеген жерлешлерими сурап башладым. Белгилисича, Союзда бизни жашланы юслеринден хапар билген къыйын эди.  Сёз ючюн, Руслан Бжамбеев  Кандагарда десант аскерледе къуллукъ этгенди. Ол а тынчлыкъсыз тау жерледен бири эди. Мында Нальчикде аны атасындан жашынг Афганистанда къуллукъ эртгенин билгенмисе?»,-деп соргъанларында, ол былай жууаплагъанды: «Угъай, ол  Тырныаууздагъы военкомат жиберип, Нальчикде  ДОСААФ-ны автошколун бошагъанды, Дагъыстанда аскер хазырлыкъгъа юйреннгенди эмда эки жылны ичинде письмоларында  машинасы бла аскерчилеге аш-азыкъ жюрютеме, хар затым  да тапды, деп жазып тургъанды».

Таукенладан жашны атасы уа уланы  Афганистанда къуллукъ этгенин билип, эки жылны  аны анасындан бла  башха жууукъларындан жашырып тургъанды, Монголиядады ол деп.

Аны юсюнден не ючюн жазама, Кабулгъа келгенимде, мен кишини да танымагъанма, киши манга муну неда аны бир тап деп да буюрмагъанды. Алай этер онг да болмагъанды – мен уллу жашырынлыкъда кетгенме сора уа. Ол эсиме тюшсе, бизни таматаларыбыз ючюн уяллыгъым келеди. Ала бизни бу урушха къатышханыбызны жамауатдан нек букъдура болур эдиле деп.

Алайды да, Кабулгъа келгенлей, мен 40-чы армияны штабыны юсю бла Афганистанда къуллукъ этген жерлешлерибизни излеп башладым. Штабда уа сунмай тургъанлай, майор Вячеслав Шуковха тюбеп къалама. Ол армияны штабыны ырысхы-техника бёлюмлеринден бирине башчылыкъ этгенди. Мени къайдан келгеними билгенде, ол республиканы юсюнден кёп соруула бергенди,  биз узакъда, Гиндукушну ары жанында, къалгъан танышларыбызны эсгергенбиз. Ингирликде уа къонакъ алыу болгъанды да, аскер блиндажда стол артында республикадан дагъыда бир ненча адам болгъанын билип, сейир этдим. Мында медицина службаны майору, аскер госпитальны таматасы хирург Вячеслав Кумехов, армияны штабыны медицина частында къуллукъ этген нальчикчи  Римма Алшагирова  эмда башхала бла да танышдым. Биринчи кюнден окъуна биз антлы шуёхла болдукъ.

Бир жол кече белинде эшикни къонгуроуу зынгырдады. «Бу кечеги къонакъ ким болур? Комендант сагъатны кезиуюнде 22.00 сагъатдан сора тышына чыгъаргъа кишиге эркин этмейдиле сора, бери ким ёталгъанды? Подъездни сакълагъан афганлы автоматчыла къалай жибергендиле?» - деп къайгъы этеме. Ачсам, башдан-аякъ сауутладан толу эки жаш сюеледиле. Формада тюйюлдюле. Иги тюрслеп къарасам, бирин таныйма. Ол Нальчикде политехника техникумну преподаватели Борис Гукепшев эди. Экинчиси уа Вадим Кибишев болуп чыкъгъанды. Не айтдыраса, къаты къучакълашдыкъ, хапарлашдыкъ, бир бирге кёп соруула да бердик. Ала Кабулгъа Хайратондан  жюклеге къалауурлукъ этер ючюн келгенлерин билеме. Ол а бек къоркъуулу жумушду.

Мотострелковый    дивизияны артиллерия сауутла бла жалчытыуланы таматасы, жигитлиги ючюн Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнган подполковник  Иван Величко бла тюбешиуюмю да унуталмайма. Биз аны бла къызыу сермешле бара тургъан кезиуде тюбешгенбиз. Сейир да этгенбиз, къууанчыбызны да чеги жокъ эди. Ол Нальчикде экинчи, мен а тёртюнчю номерли школлада окъугъанбыз. Бизни бир  шуёхубуз да болгъанды –Таукенланы Идирис. Алай эндиге дери биз бир бирни танымагъанбыз.

Мен бу шартланы не ючюн келтиреме. Мында,республикада, биз къабартылылагъа, оруслулагъа, таулулагъа бёлюнюп башлагъанлыкъгъа, Союзну башха жерлеринде, бютюнда Афганистанда, бир бирге къарындашлача болуп къала эдик.

Афганистанда Залийханланы  Михаил бла тюбешиуюм да эсимден кетмейди. Ол Кабулгъа киши билмей тургъанлай келип къалгъанды. Нек эсе да, Корольну къаласында 40-чы армияны таматасыны телефонундан сёлешгенди. Совет посольствону къатында тюбеширге келишдик. Кече ортасында   шуёхум эмда коллегам Абрар Ярлыкапов бла  «уазикде» барабыз. Аны бла Москвада ВЛКСМ-ни АК-сында бирге ишлегенбиз. Кесибиз да ол заманда шуёх болгъан эдик. 12 жылдан сора уа Афганистанда тюбешдик. Аллахны кючю нечик уллуду!

Совет посольствону къатында сюелебиз. Алайлай, юч аскер джип къатыбызда тохтайды. Алада уа - Союздан Залийхан улуну башчылыгъында келген алимлени уллу къаууму.  Биргелерине 40-чы армияны аскер-хауа кючлерини таматасыны орунбасары П.Д.Зазедаев, талай автоматчы да бар. Михаил да бир тюрлю кийинип. Арыпды, алай,хар замандача, кюле-ойнай.

Авиаполкга,Залийхан улу бла келген къауум тургъан жерге, къарангыда айланч-къыланч жолла бла барабыз, граждан аэропортну самолётла къонуучу майданындан, 103-чю авиадесант дивизия орналгъан тийресинде санап-саны болмагъан аскер постладан да ётебиз. Алимле бла аскерчиле айтханнга кёре, эрттенликде ала энчи аскер самолётда Пандшерге бла Баграмгъа учарыкъдыла.  Ол провинциялада  уа властьны душманлары бла сермешле  тохтаусуз баргъандыла. Мен бла Абрар Ярлыкапов эрттенликде Чоккаевични ашырыргъа келебиз. Аскер аэродромда  жерлешибиз бла бирге келгенлени бийик аскер къуллукъчула ашыргъанларын кёрдюк.

Залийхан улу бизде, Къабарты-Малкъарда, ишге баргъан неда бош хауада айланнган замандача, ышара-ышара, самолётну къатында ары-бери атлай эди. Биз анга бла аны нёгерлерине алгъыш этип ашырабыз, ахшы жолгъа барыгъыз, къууанып къайтыгъыз, душман огъу, америкалы «Стингер» да сизден кери болсун деп.

Жерлешибиз Борис Патов бла тюбешиумю юсюнден да эсгермей болмайма. Ол Баглан провинцияда элеваторланы къурулушчуларыны къауумуна башчылыкъ этгенди. Аны штабы Пули-Хумриде болгъанды. Бир тынч, адежли адам. Бийик усталыгъы, бизни эмда афганлы специалистлени бла къурулушчуланы ишге къурай билгени ючюн уллу даражасы  жюрюгенди. Анга хурмет этип, «саиб Борис» дегендиле, афганлы юйюрледе ол сыйлы къонакъгъа саналгъанды, провинцияланы оноучулары уа кенгешге тутхандыла.

Ол кеси да къонакъны сюйген жарыкъ, чомарт адам болгъанды. Аны алайлыгъын биз, къурулушчуланы шахарчыкъларында болгъаныбызда, кесибиз да сынагъанбыз.  Афганистандан къайтхандан сора  биз Нальчикде да тюбешген эдик. Мен бизде къурулуш комплексни оноучуларына Патовха эс буругъуз, аны къураучу фахмусу, профессионал усталыгъы бек уллуду, аланы хайырланыгъыз деп кюрешдим, жарсыугъа, мени эшитмедиле.
                                                 
                                                             Мени бир полкчу шуёхларым

Афган уруш бошалгъанлы иги кесек заман озгъанды, алай  ол жыллада бирге тургъан, бирге ишлеген, бирге къуллукъ этген, бирге къоркъуулу жолладан ётген шуёхларым, ишчи нёгерлерим, бир полкчуларым мени эсимден кетмейдиле, ала жюрегимде къалгъандыла. Ата журтубузну эмда афган халкъны алларында къыйыны бек уллу болгъан Виктор Петрович Поляничкону, батыр оруслу тиширыуланы - Галкина Галина Николаевнаны бла Курлова Валентина Ивановнаны юслеринден мен алгъын да жазгъанма. Энди уа башхаланы атларын да хурмет бла сагъыныргъа сюеме.

Кенгешчилени къауумуну башчысыны орунбасары Коняев Николай Тимофеевични хар заманда да жюрек жылыулукъ бла эсгереме. Ол бизге атача, къарындашча къайгъыргъанды.Командировкагъа кетсек,тынгысыз болуп сакълагъанды. Менсинмеген, ачыкъ, огъурлу, адежли адам болгъанды. Жашау сейирди: 1990 жылда бардырылгъан къурау пленумда   КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретарына мени айырыргъа керек эдиле. Ма анга КПСС-ни АК-сыны атындан  Н.Т.Коняев келген эди. Экибиз да жарыкъ тюбешдик, Афганистанда болгъан заманыбызны, жолдашларыбызны, ишчи нёгерлерибизни да эсгердик.

Украинадан Владимир Половец да аламат жаш эди, манга шуёх да, къарындаш да болгъанды. Биз аны бла бир блокда тургъанбыз. Ол низамны, тизгинни, тазалыкъны  сюйген, кимге да эс тапдырыргъа кюрешген адам эди. Кеси уа Украинадача аллай татыулу борщ хазырлай эди! Аны юйюнден посылка келсе уа, кенгешчиле барысы да жыйылып, къысха заманны ичинде аны жокъ этип къойгъандыла.

Ишни къурау жаны бла кенгешчи  Аркадий Филиппович  Солодовников бла да тюз къарындашлача тургъанбыз. Ол Афганистаннга КПСС-ни АК-сында жууаплы къуллукъда ишлей тургъанлай тюшгенди,  тыш къыраллада, артыкъда Вьетнамда, дипломат болуп, уллу сынау да жыйышдыргъанды. Келе-келгенлей,  афган халкъланы бла тайпаланы адет-тёрелерин терен билирге кюрешгенди, бир кесекден а афганлыланы араларында кеси адамыча болуп къалгъанды.  Биз да аны бек жаратхан эдик. Ол тюз ниетли, жарыкъ, халал жюрекли адам эди. Аны биргесине турургъа, сёлеширге да бек хычыуун болгъанды.                                             

Владимир Александрович Кострюковха да  кенгешчиле терк юйреннген эдиле. Ол методика арагъа башчылыкъ этгенди. Провинциялада болгъанлагъа бек болушханды. Экибиз да олсагъат шуёх болгъан эдик, байламлыгъыбызны энтта да юзмегенбиз, онг чыкъгъанлай тюбешмей къалмайбыз.

Белоруссиядан  Иосиф Адамович Наумчикни да намысы бек жюрюгенди. Ол чынтты профессионал болгъанды, бир ишни къолгъа алса, аны эбине жетдиргинчи тынчаймагъанды. Не тюрлю болумда да мёхеллик, кёлсюзлюк этмегенди, жашауну сюйгенди. Ол ышанлары уа бизге бек болушхандыла.

Мен Афганистанда болгъан эки жылны ичинде тилманч Зиямеддин Садреддинов дайым да мени къатымда болгъанды. Ол Афганистанда болумну бек иги билгенди, дари тилде уста сёлешгенди. Афганлыланы араларында аны шуёхлары, танышлары да кёп эдиле. Нек дегенде ол анда   революциягъа, афган урушха дери да ишлегенди. Кеси таджикли болуп тургъанлай, Узбекистанда жашагъанды. Ол  антлы шуёх, ахшы тенг, уста тилманч да болгъанды, аны бла бирге уа къоркъуусузлукъну да жалчытханды.                                    

Вячеслав Ахмедович Мальбаховну  батырлыгъыны юсюнден а таурухла жюрюгендиле. Ол Афганистанда тау тасхачы батальонну командири эди. Урушну ачылыгъын толусунлай сынагъанды, кёп кере жаралы болгъанды, аскерчи шуёхларыны ёлгенлерин да кёргенди.   «… Афганда  болгъан 2 жылны, 2 айны бла  9 кюнню ичинде юч кере жаралы болгъанма, эки кере уа ауур контузия алгъанма, ызы бла уа - Къызыл Жулдузну орденин. Кетерими аллында уа,  юйден келген битеу письмоланы кюйдюрюп къойгъанма, кёзлерин  кесим жапхан жашланы бетлерин унутур умутда… Алай ала энтта да кёз аллымададыла»,- дейди ол.

Аскерде къуллукъ этген жыллары къыйын да, къоркъуулу да болгъанлыкъгъа, запасдагъы полковник Слава Мальбахов бюгюнлюкде да: «Совет аскерни офицери болгъаныма ёхтемленеме»,-дейди. Ол а бизни махтаулу аскерибизге, аны бла байламлы болгъанланы да аманлар ючюн къалмагъан либерал демократлагъа бек тюз жууапды.

Бюгюнлюкде Къабарты-Малкъарда афганлы ветеранланы араларында, битеу жамауатны ичинде да Алим Анзорович Махотловну аты махтау бла айтылады. Ол 345-чи энчи хауа-десант полкну айтхылыкъ 9-чу ротасыны командири болуп тургъанды.  Къызыл Байракъны, Къызыл Жулдузну орденлерине, Кишилиги ючюн орденнге, «За боевые заслуги», «За отвагу», «Воин-интернационалист» майдаллагъа тийишли болгъанды.

Урушдан къайтхандан сора, Алим Къабарты-Малкъарда ич ишлени органларына киргенди эмда кёп жылланы аманлыкъчылыкъгъа къажау кюрешни ал сатырларында баргъанды. Мында да Махотловну даражасы  уллулай къалгъанды.