Ол къачан да, къайда да махтаулу болгъанды

                                                                            Оюмлу оноучу

Созайланы Аслангерийни жашы Мухашны Хасанияда танымагъан, намыс-сый бермеген хазна адам  болмаз. Ол элге башчы болгъанда этген ахшылыгъын кёпле унутмай турадыла. Сабырлыгъы, адамлагъа тынгылай билгени, эллилени жашауларын игилендирир ючюн, къолдан келгенни аямагъаны ючюн хурмет этедиле анга.

Тири, буюрулгъан жумушну тынгылы эте, ахырына жетдире билген  Мухашны КъМАССР-ни Баш Советини депутатына айырадыла.Ол заманда анга Хасанияда беш уллу жумушну тамамларгъа кереклисин айтадыла: автобус жюрюрча этерге,  электроызны чыпынларын алышындырыргъа, школ, хамам, клуб да ишлерге. Ма ала  эллилеге бек керек болуп тура эдиле. Аланы барын да къысха заманны ичинде  тамамларгъа  къолундан келгенди аны.

Дагъыда чертип айтырча бир шарт - табийгъат газ да Акъ-Суу, Кенже дегенча къоншу элледен эсе алгъа бери жетген эди. Ол жумуш да Мухашны тирилиги, адамла бла сёлеше билгенини, терен акъыллылыгъыны хайырындан тамам болгъанды.

- Ол къуру мени хайырымдан тюйюлдю. Сау болсунла республиканы оноучулары, къайсыны аллына барсам да, угъай демегендиле. Эллилерими араларында да эл ючюн жарсыгъанла, аны жумушларына эринмей узалгъанла кёп эдиле. Ол заманда мени орунбасарым болуп тургъан Холаланы Магомет, ветеран организациягъа  башчылыкъ этген Текуланы Махай да хар ишиме  уллу тутхучлулукъ этгендиле, - дейди Мухаш мени бла ушагъында.

Республиканы башчылары аны иги билгенлерин, анга хурмет этгенлерине уа ма бу шарт да шагъатлыкъ этеди: Мухашны Москвагъа Бийик партия школгъа жибериуню юсюнден сёз баргъанда, Тембора Кубатиевич  Мальбахов былай айтхан эди: «Созай улуну мен бек уста таныйма, ол къайда болса, къайда окъуса да, жетишимли боллугъуна ишегим жокъду». Керти окъуна да, ол аны  айырмалы бошап къайтхан эди.

                                                             Жашланы аскерге хазырлау

Атасындан эртте ёксюз къалгъан жашха школгъа баргъынчы дырын жыяргъа, чалгъы чалыргъа да тюшгенди. Алай ол билим алыргъа итиниулюгюн а къоймагъанды. Алай бла биринчи классны бошаргъа бек иги окъуучу болуп, экинчи жыл а ючюнчюге барады. Артда техникумну бошайды, Холамда зоотехник болуп да ишлейди. Ол заманда «Ворошиловский стрелок» деген белгини да алады.

Жашау Созай улуну кёп тюрлю жумушлагъа тюбетгенди. Аны, район аскер комиссариатында хазырлап,  Къашхатаугъа ОСОАВИАХИМ-ни ишин къураргъа жибередиле. Ол 120-сагъатлыкъ программа бла  жаш адамланы ушкокну чачаргъа, жыяргъа, тизилип барыргъа юйретгенди.

Алай мында чыдаялмайды.  Жашлары, баш иелери фронтда болгъан эллиле, терк-терк келип, андан адамларыны юсюнден сора эдиле. Аланы инжилгенлерин кётюралмай, военкомгъа барып, фронтха жиберирин тилеп, заявление жазады.

- Ары дери уа  юйдегили болгъан эдим. Юй бийчеми келтирип, эки кюн озгъанлай, повестка келди да, мени фронтха алып кетдиле, - деп эсгереди Мухаш.

                                                                            Фронт жолла

Ол Север Кавказны къорууларгъа келген 37-чи армиягъа тюшеди. Аны отделенияны командирине саладыла. Къыркъ экинчи жылда 6-чы августда уа бир батальоннга Аскер-гюржю жол бла Тбилисиге ётерге буйрукъ болады. Мухаш бла бирге Атабийланы Камал бла Ажоланы Салих да ол батальонда эдиле.

-Немисли самолётла кюн сайын жолну башында учуп айланнганлары себепли бизге кече барыргъа тюшгенди. Арып-талып, аякъларыбыз да хуппежинле болуп,  Тау артына ауабыз. Алайдан Тбилисиге элтип, Гюржюден Малкъар жанына аугъан ауушну этегинде десант тюшген болса, аны жокъ этерге борч саладыла, - дейди ветеран.

Батальон анда эки ай чакълы тургъандан сора Тбилисиге къайтарадыла. Бир кюн а атлы аскерден инспектор келеди да, бир къауум солдатны тизип: «Сизни арагъызда, кёзню жумуп ачхынчы, атны сыртында болургъа къолундан келген бармыды?»-деп сорады. Мухаш,алгъа чыгъып: «Мен аягъымы ёзенгиге жетдирмей окъуна минейим»,-деп, олсагъат айтханыча этеди. Дагъыда беш-алты солдатны сайлайдыла да, монгол атланы юйретирге жибередиле.

1943 жылда июньну ахыр кюнлеринде 6-чы гвардиячы атлы дивизияны Курск дугагъа келтиредиле. Созай улу да ол бёлюмню къауумунда эди. Атлыла, душманны тылындан чыгъып, совет аскерчилеге чабыууллукъ этген немисли фашистлени къырадыла. Тамата сержант Созайланы Мухаш ол сермешледе жигитлигин кёргюзтеди эм «За отвагу» деген майдал бла саугъаланнганды.

                                              Командирликни кеси боюнуна алып

Украина фронтну алтынчы атлы корпусунда уа Созай улу генерал Ватутинни башчылыгъында къуллукъ этгенди. Ровно шахарны къатында сермешле баргъанда, атлы аскерчиле, жауну отун кеслерине буруп, немислилени жолларын кесгендиле. Ма мында ауур жаралы болгъан командирни Созайланы Мухаш алышындыргъанды. Атлы аскерчиле аны башчылыгъы бла немис гарнизонлагъа ёшюн уруп аз кирмегендиле, аланы аз абызыратмагъандыла.

Бек къыйын а алагъа Запад Украинада тюшгенди. Мында совет аскерчиле бандеровчу сатхычла бла сермешгендиле, аладан кёп эллени тазалагъандыла. Ровно шахарны азатлагъаны ючюн саугъасын ветеран артыкъда багъалы аны ючюн кёре болур.  

Ол аны элли жыл озгъандан сора алгъанды. Кезиулю къазауатдан чыкъгъандан сора Къабарты-Малкъаргъа таулу газетге, юйюне да  жазгъан къагъытда уа быллай тизгинле болгъандыла: «Биз,  хорлам болдуруп, къайтмай къалмабыз». Ол заманда газетни редактору Кацыланы Хабу, письмосуна бек бюсюреп, жууап къайтаргъан эди.

Запад Украинада сермешледен сора Мухаш къуллукъ этген дивизияны кичи командирлеринден бир къауумун офицер курслагъа жибередиле. Бизни жерлешибиз да аланы санында болады. Окъуудан сора аны 5-чи дончу къазакъ корпусха жибередиле. Ол кезиуге уа уруш да бошалады.

                                           Хорламны парадына эки кере къатышханды

Аскерден Созай улу 1947 жылда къайтханды. Башха таулу фронтчулача, ол да юйюрюн Орта Азияда тапханды. Мында да тюрлю-тюрлю ишлеге къатышханды, кесини къураучу хунерин кёргюзтгенди, атын махтау бла айтдыргъанды. 1956 жылда юйюрю бла Нальчикге къайтханлай, биринчи кюнден окъуна ишге тохтагъанды. Долинскде курортну болушлукъчу мюлкюнде зоотехник болгъанды. Башында айтып келгенибизча, Хасанияны эл Советине башчылыкъ этгенди, Къабарты-Малкъар АССР-ни депутаты да болгъанды.

 Аны, республиканы кибик, къыралны аллында да къаллай уллу къыйыны болгъанына ма бу шартла да шагъатлыкъ этедиле: ол академик Е.П.Велихов башчылыкъ этген «Общественное признание» деген форумну диплому бла саугъаланнганды. Андан сора «Россейни айырмалы адамлары» деген Москвада чыкъгъан энциклопедиягъа аты жазылгъанды. Ол Москвада Хорламны парадына эки кере къатышханды. Ма быллай уллу махтаугъа тийишли болгъан жерлешибиз бла къуру  жууукълары угъай, битеу малкъар халкъ ёхтемленирге боллукъду. Ол не заманда да, урушда, мамыр жашауда да, ал тизгинледе болгъанды.

                                                                                  Юйюр

Юй бийчеси Зокаланы Шохайны къызы Азий бла Мухаш 65 жылны жашагъанды. Экиси да алты къыз бла бир жаш ёсдюргендиле, хар бирине да бийик билим алдыргъандыла. Бюгюнлюкде аны сегиз туудугъу бла аладан туугъан да онеки сабий бардыла. Мухашча, аталары болгъан сабийле, аллай аппалары болгъан туудукъла да жашауларында аны намысына тийишли адамла болурларына сёз да жокъду.  

Быйыл Созайланы Мухашха токъсан беш  жыл боллукъду. Биз да, газетде ишлегенле, жууукъларына, танышларына, шуёхларына къошулуп, аны алгъышлайбыз, бюгюннгю жарыкъ жашауубузну келтирирге юлюшюн къошханы ючюн уллу ыспас этебиз, анга саулукъ, насып да тежейбиз.

 

ХОЛАЛАНЫ Марзият.
Поделиться: