Жашауу бла ахшы ыз къойгъанды

Гадийланы Татыуну жашы Мухажирни Хасания элде бюгюн да унутмагъандыла. Мен аны таукел айтыргъа боллукъма. Нек дегенде, аны  юсюнден жазардан алгъа элде жашаулары келген бир къауум адам бла сёлешгенме. Ол къаллай адам болуучу эди, деп соргъанымлай окъуна, аланы хар бири да: «Адамлыгъы бла кесине жетген жокъ эди, уллу санлы, ауур акъыллы, ишни сюйген, чынтты коммунист, элде намысы жюрюген, эллилеге жарагъан киши болгъанды»,- дегендиле.

Ол адамны юсюнден толу хапарны уа аны жашы Гадийланы Тамукдан билген эдим.

Алим, тарыхчы У.А.Улиговну «Элбрус» китап басмада 1981 жылда чыкъгъан «Солдаты Октября» деген китабында  Мухажирни юсюнден былай жазылыпды: «Огъары Малкъарда Шауурдатда эллини юйюрюнде туугъанды. Малкъарны башха ишчи адамларыча, Совет властьны келгенине Гадий улу да къууанып тюбегенди. Граждан уруш башланнганда уа ол  атасыны къарындашы Кацо, аны жашы Кичибай бла,  къолуна сауут алып, Совет властьны къорууларгъа барады. 1918 жылда Малкъар атлы полкну санында ол Къабартыны, Малкъарны, Ставрополь крайны жерлеринде акъ гвардиячыла бла къазауатха киргенди.

1919 жылда, партизанлагъа къошулуп, Нальчик округда Совет власть толу  кючюн алгъынчы  деникинчиле бла уруш этип тургъанды. 1920-1922 жыллада Къабартыны эм Малкъарны жеринде къалгъан контрреволюционерлени эм бандитлени къурутуугъа къатышханды. Артда ол партия эм совет къуллукълада ишлегенди. Огъары Малкъарда эл Советни председатели болдуп тургъанды, бир ненча жылны Къабарты-Малкъар потребсоюзну председателини орунбасарыны къуллугъун толтургъанды. 1931 жылда, Хасанияда «Къызыл партизан» колхозну председатели болгъанда, Гадий улу ажымлы ёледи. Аны тенглери, шуёхлары, жерлешлери бюгюн-бюгече да ол огъурлу адамны унутмайдыла».

Мухажир, тенглерини арасында адамлыгъы бла айырмалы болуп къалмай, терен акъыллы, окъургъа, билим алыргъа итиниулюгю бла да башха эди. Граждан урушда тёрт-беш кере жаралы болгъанды. Урушдан ол саугъалары, революциягъа салгъан къыйыны ючюн берилген энчи уллу бичагъы бла келген эди.

-Атамы юсюнден мен бек аз зат билеме,- дейди Тамук,- нек дегенде, ол ёлгенде мен гитче  эдим. Болсада, жаш кёргенин унутмаз дегенлей,эсимде бир затла къалгъандыла, атамы юсюнден кёп хапарны уа анам харип айтыучу эди.

Биз Хасаниягъа 1927 жылда кёчгенбиз. Элде ол заманда жаланда бир ненча юйюр жашагъанды. Аланы арасында –Деппуланы Таусолтан, Холаланы Махай, Холамханланы Биймырза, Чапаланы Шахый, дагъыда башхала. Атабыз, эллиле да болушуп, юйчюк  ишлейди. Кёп да бармай, анга от тюшюп, кюеди.  Атабыз, артха, Огъары Малкъаргъа  кетерге тебирегенинде, Холамханланы Биймырза, юйюне чакъырып, мени юйюрюм, сабийлерим болгъанлай сиз да болурсуз, келигиз, бизни юйде туругъуз, элни жамауаты, колхоз да болушуп, сизге юй  ишлербиз деп, атабызны жибермей къояды. Юйню да терк ишлеген эдиле. Алай тургъанлай, атабызны Огъары Малкъаргъа чакъырадыла. Ол анда комиссар болуп бир ненча жыл ишлейди, ызы бла, Ташлы-Талагъа кетип, анда да бир ауукъ заманны ишлейди, сора Хасаниягъа къайтады. Акъ-Суу элде цемент заводха директоргъа саладыла, андан а облпотребсоюзну председателини орунбасарыны къуллугъуна кёчюрюледи. Ол жыллада бизни юйюрюбюз, Нальчикге кёчюп, Гитче Къабарты орамда жашап башлайды. Ол юй бюгюн да турады.

Мухажирни тамата къызлары Саният бла Шарифа Тамукдан абадан болгъанлары себепли аланы эслеринде кёп зат къалгъанды. Нальчикде юйлерин да къарындашларына ала кёргюзтгендиле.

Мухажир жашауунда кёп затха тюбей келгенди. Аны Огъары Малкъарда Забакъланы Къалланны, бай кишини къызын алгъанса деп, тюрмеге олтуртхан эдиле. Анабыз Хадижат эки ёкюл тутады.  Ала архив документлеге къарай келип, Мухажирни къайын атасы  къаллай адам болгъаныны юсюнден документле табадыла. Ол а, кесини заманында, бай болгъанына да къарамай, жарлылагъа жакъ басхан, алагъа онг этерге кюрешген киши болгъанды. Ма ол документлени хайырланып, ёкюлле  Мухажирни тюрмеден кёп мычымай чыгъартхан эдиле.
   
Неда быллай шарт. Бусагъатда элде аны туудукълары жашайдыла, Къайгъырмазланы Къалгъан кёчюп келгенинде, жашар жери болмайды. Мухажир, юйюнг битгинчи тышындамы турлукъса деп, юйюне алып келген эди аны юйюрюн. Эки юйюр да туз-гыржынны бир бирден аямагъандыла. Гадийлада Атталаны Мухажирни юйюрю да тургъанды. Хасаниягъа жангы кёчюп келгенле юйлерин терк битдирир ючюн Мухажир элде агъач жаргъан жер ишлетгенди, къурулуш кереклени да учуз багъасы бла келтирип, эллилеге болушлукъ этгенлей тургъанды.

…1936 жылда Мухажирни Хасанияда колхозну председателини къуллугъуна саладыла. Аны биргесине ол заманда Холаланы Абдул-Керим, Рахайланы Абдул ишлегендиле. Ол жыллада мюлклеге  жангы техника да келип башлагъан эди. Силос этген жангы техника Хасанияны «Къызыл партизан» колхозуна да келеди.

Бир кюн эрттенликде эртте, ауузланнган да этмей, Мухажир ишге тебирейди. Юй бийчеси: «Алай эртте нек бараса, азыкъ да ашамай?»- деген соруууна «Колхозгъа жангы  агрегатла келтиргендиле, биз аланы ишлетип кёрюрге керекбиз»,- деп жууаплайды. Ол жыллада колхозда тракторчу  болуп жаланда Рахайланы Исхакъдан сора адам жокъ  эди. Силос этген агрегатны уа заводдан окъуна тап ишленмей къалгъан жери барды, бичакъларындан бири тийишлисича бегитилмей  къалгъанды деп а кимни эсинде боллукъ эди. Агрегатны ишлетип башлагъанлай, бегитилмеген бичакъ чартлап, Мухажирни башына тиеди. Олсагъат, машинагъа миндирип, аны Нальчикге больницагъа жетдирирге  ашыгъадыла. Алай жетдиралмайдыла –Гадий улу Долинскде ёледи.

Ол кюн Мухажирни арбазында адам асыры кёпден, аякъ басар жер жокъ эди. Мухажирни ахыр жолуна ашырыргъа беш да тау элде адам къалмай келген болур, дерча эди.

Адамны адамлыгъы, игилиги да унутулмайды, ол тёлюден-тёлюге айтылгъанлай келеди.

Мухажир а кёп ахшы иш къойгъанды кесини ызындан. Сёз ючюн, Баш Хасания аны хайырындан къуралгъанды. Тюп Хасанияда юйлени, орам жанларында болмай, ким къайда сюйсе, алайда ишлеген эселе, Баш Хасанияда ала орамлагъа, кварталлагъа бёлюннгендиле. Ол ёлгенден сора уа аны атын орамладан бирине атагъан эдиле эллиле. Болсада, жарсыугъа, кёчюп келгенден сора ол орамгъа Центральная деп къойгъандыла.

Мухажирни жашларындан бири – Къалмукъ - Нальчикде окъугъанды. Ол элде комсомол организацияны секретары да болгъанды. Ызы бла уа аны Партияны Холам-Бызынгы райкомуна башчыгъа айырадыла, Мухажирча кишини жашы да атасына ушарыкъды, аныча тынгылы ишлерикди деп. Анда ол 1941 жылда 25-чи апрельге дери ишлегенди.

Андан сора Холаланы Жамал, Созайланы Хадис бла бирге аскерге  къуллукъ этерге кетген эди. Ала ючюсю да Белоруссия аскер оркугда бирге къуллукъ этгендиле. Аладан  бири да  Ата журт урушдан  къайтмагъанды.

Мухажирни тамата къызы Саният школда устаз болуп, иги кесек жылны ишлегенди. Шарифа  беш сабий ёсдюргенди. Тамук юйюрде бек кичилери эди. Ол да  тёрт сабийни атасыды. Аланы араларында экономистле,  медицина илмуланы кандидаты да бардыла.

Ма аллай юйюрю болгъанды Гадийланы Мухажирни. Аны  бюгюнлюкде уа туудукълары, аладан туугъанла да  аппаларыны атларына кир къондурмай жашайдыла.