ЖУЛДУЗЛУ ДА, ТАШЛЫ ДА ЖОЛ

Къабарты-Малкъарны культурасыны сыйлы къуллукъчусу, халкъгъа билим бериуню отличниги Тёппеланы Бийсону жашы Сулейман 1917 жылда Кёнделенде туугъанды. Ленин атлы окъуу шахарчыкъда, ызы бла педагогика институтда окъугъанды. Уруш аллы жыллада Элбрус районну билим берген бёлюмюню таматасы болгъанды. Артда аскер къуллукъгъа чакъырылгъанлай, Уллу Ата журт уруш башланып, НКВД-ны аскерлерини къурамында къазауатха киргенди. Бир ненча кере ауур жаралы болгъанда, аны юйюне жиберирге тюшгенди.
Атасы, Тёппеланы Кучайны жашы Бийсо, революцияны хорламларын тау элге кийирген жамауат адам эди. 1918 жылда Бештауда Теркни халкълары бардыргъан съездге къатышханды. Анда Киров бла тюбешип, ушакъ бардыргъанды. Малкъар полкда кёнделенчиледен къуралгъан отрядда  серебряковчула бла къазауат этгенди. Колхоз артельге 30-чу жыллада биринчиледен болуп жазылгъанды.
1942 жылны ахырында, душман аскерле Кёнделеннге кире туруп, колхоз малланы Тау-артына ётдюрюуге къатышханды. Ол ары жашлары Сулейман эм Сосран бла баргъанды. Ызы бла Бийсо башхала бла бирге тууарылгъан мюлкню аякъ юсюне салыргъа кюрешгенди. Жарсыугъа, ол 1945 жылда журтундан узакъда дуниясын алышханды.
Ма аллай атаны къолунда ёсгенди Сулейман.
Тау-артындан къайтхандан сора, жаралары да бир кесек сынтыл болгъанда, Сулейман Элбрус райисполкомну председателини орунбасары болуп, ызы бла  КГБ-ны бёлюмюнде ишлегенди. Кёчгюнчюлюкде уа Фрунзеде органлада къуллукъ этгенди. Алай 1949 жылда кёчгюнчю болгъаны себепли аны ишинден кетергендиле. Андан арысында устазлыкъ этип тургъанды.
Бери къайтхандан сора уа, 1957 жылдан башлап, китап басмада редактор, бёлюмню таматасы болуп да уруннганды, кёп махтаугъа тийишли да болгъанды. Солургъа 1980 жылда кетгенди.
Андан бери иги кесек жыл ётгенине да къарамай, китап басмада  ишлегенле аны ветеранлары, ол заманны эслерине тюшюре, Сулейманны атын сюйюп сагъынадыла. Ол жарыкъ кёллю, таукел адам тындыргъан иши, айтхан сёзю бла бюгюн да кёплеге юлгюлей къалады.
Тёппе улу онеки китап басмалагъанды. Асламы сабийлеге аталады. Алада ол адамланы, жаныуарланы, къанатлыланы юслеринден аламат ариу тил бла жазгъанды. «Къара къуш» деген хапарда суратланнган табийгъат тауушлукъду, ариуду.  Сёз Аслан деген жашчыкъны атындан айтылады. Аны  атасыны къарындашы Толгъур  уучуду, агъач къоруулаучу. Ол кеси хар бир кийикге ат атайды, ала айланнган жоллагъа хант туз салады. Аны къудурети, сюймеклиги жашчыкъгъа да кёчеди.  Аны тау суучукълагъа, эчкиле жюрюучю чынгыл жолчукълагъа сейири, ата къарындашы айтхан таурухла да бирге келишип, зауукълу дунияны къурайдыла.
Тёппеланы Сулейман лакъырдачы адам эди. Ол ышан чыгъармаларында да тюбейди. «Ачемезни туугъан кюню» деген китабы аллай хапарладан къуралады. Биринде ол юй бийчеси Абидат баш иесини туугъан кюнюн билгилеп, къурманлыкъ этерге оноу этеди да,  баш иесине саугъала алыргъа тюкеннге келеди. Алгъан затлары бары да кесине керекли болуп чыгъадыла: жыйрыкълыкъ, тиширыу ич кийимле, боюнлукъ… Автор бу хапарда адамгъа тийишли иги, аман ишанланы да эслеп, аланы юслеринден чам бла айтады.
Сулейманны китапларыны къайсы бетин ачсанг да, элли адамлагъа тюбейсе. Ала шахарчылагъа ушамайдыла. Жашау халларыча, сёз байлыкълары да башхады. Биринчиле эс этип сакълай эселе тилни, динни да, эллиле уа жашау болумларына кёре тутадыла. Ала жалгъан затны сюймейдиле.
«Тегенеклиде» эки адам тюбешедиле. Бири – таналарын кютген бахсанчы киши, бири уа –  гебенекле тута айланнган Асхат, биология илмуланы кандидаты.
– Биз, жахил адамла, кёп затны ангылаяла болмазбыз, сени быладан ахыр умутунг неди? – деп сорду къарт.
– Тамата, мени окъууум, ишим да быладыла. Кавказда быланы къаллай тюрлюлери болгъанларын, аланы ашау-жашау ызларын билиргеди.
– Сени бирси къарындашларынг да, сенича, гебенекле тутупму айланадыла?
– Угъай. Абадан къарындашым малланы къумаландырыу жаны бла кюрешеди, ортанчыбыз а – докторду.
– Ай, сау къалыгъыз дегин. Ай аперим! Мен а ала да гебенекле бламы кюрешедиле деп… Ай, таланмагъан, ала сени да кеслерини ишлерине юйретселе эди уа…
«Атам урушдан  къайтса» деген хапарын а сабийле, таматала да сюедиле. Тау элде бир жашчыкъ жашайды. Аланы арбазларында къоз терек ёседи. Аны Саматчыкъны атасы Зекерия туугъанда, уланчыкъны аппасы орнатханды.  Зекерия фронтдады. Анасы уа элде госпитальда ишлейди. Саусуз Степан жашчыкъны шуёхуду. Сабий анга алмала, къозула келтиреди…
Артда фашистле къоз терекни кесип, отха атарыкъдыла. Зекерия, Степанны туугъан жерин фашистледен сакълай, жоюллукъду. Аны атасы таулу жашны къабырыны тёрт жанында тёрт къоз терек орнатырыкъды.  
Бусагъатда аталары  урушда жоюлгъан сабийле аталарындан таматадыла. Аланы сыннган кёллерин тынчайтхан жаланда бир зат барды – аланы сюйген адамлары жигитле эдиле. «Атам урушдан къайтса» – деген балаланы муратлары толуп барса, не да башха тюрлю болур эди. Айхай, алай жаланда жомакъда болады.
Къачан, къайда да таулу чамсыз болмайды. Къасболатлада онтёрт сабий ёседи. Аналары Аймёлек, келип, школгъа хазырларгъа бир къарасын деп, баш иесине ферма таматадан айтдырады. Ол элге тюшеди.
Тюкенчи, хар айтхан сёзюню экинчисин чамгъа буруп, сабийлени атларын, не размер чурукъла, кийимле керегин айт дей кетип, Къасболатны амалсыз этеди. Аймёлег`а: «Къалай жангыласа? Къыйырдагъы – Ахмат, аны бери жанында китап окъуй тургъан – Аммат, жазыу этген – Асхат, ол китапны ача тургъан – Къасбот, карандаш къыя тургъан – Жамбот. Темот бла Къамбот а биргенгедиле. …Ма ол Асиятны башын тарай тургъан – Кемилят, аякъ-къашыкъ жууа тургъанла аргъы – Керимат, берги – Жамилят. Сени онг жанынгдагъы Халимат, сол жанынгдагъы уа – Уркъуят. Унутмазса да?», – дейди.
Сулейманны сабий антологиялагъа кирген хапарлары кёпдю. Алада ол гитчелеге сейир боллукъ затланы юслеринден айтады. «Къарт къаргъа» дегенде къанатлыла, бир къатхан гиряхны табып, аны тёгерегине басынып, бурунлары бла къагъып кюрешедиле. Сора, болалмай, къоюп кетедиле. Ала ол гиряхха басыннганда, къатларына да келмей, арлакъдан бир къарт къузгъун къарап турады. Бары да жайылгъанда  ол къатхан ётмек гиряхны, жуху бла элтип барып, жауун кёлчюкге атады. Бир кесек сакълап турады да, жумушагъандан сора  чыгъарып, арлакъда къыртишге элтип, ашап башлайды. Олсагъат бирси къаргъала да жыйыладыла. Ала акъыллы затладыла.
Жаныуарланы ичинде да кёреди жазыучу ол шартны. «Балалы айыу» дегенде жыртхыч бла аны эки баласы суудан ётерге тебирейдиле. Уллусу бла ол ары жанына ётедиле, кичи уа сууну ол жанында къалады. Аны кёрюп, ана тамата хуболуна урушады. Ол, неле эсе да мурулдап, бир жанлы болгъанда, жетип, ал аягъы бла къулакъ жанына жетдиреди. Тамата бала, ачыгъан жеринден да тутуп, сууну ол жанына ётюп, кичи да унамаздан, ол да къоймаздан, алып, хуболчукъну суугъа атады. Ол а, булгъана-чулгъана барып, энишгерекде чыгъады жагъагъа.
Дагъыда барды Тёппе улуну быллай хапарлары. Жаны болгъан затны эси, къылыгъы да болгъанын автор кеси кёрюп, билип, алай жазгъанды.
Сулейман гитчеге - гитче, уллугъа уллу бола билген, жашаугъа сейири таркъаймагъан жарыкъ адам эди. Суратлау сёзюнде ол къылыкъ хунерини бир кесекчигин бизге къоюп кетгенди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: