Ариу бийчени жарсыулу къадары

Къауум жыл мындан алгъа Къарачайда Къарт-Журт элде болгъанымда, къонакъбайларым узакъдан кёргюзтген эдиле Гошаях бийчени кешенесин. Къобан сууну сол жанында ариу кюнлюм бетде, эрттегили къабырстанны бир жанында, акъ мекям сюеледи. Сын ташланы къатында ол кенгден окъуна иги билинеди. Ол Гошаях бийчени асыралгъан жериди.

Алай бу тиширыуну атын жюрютген анда къала да барды. Жёгетей сууну башында, кириш тауланы арасында ол ары кёчгюнчю да болгъанды анда юй, алай бу тиширыу анда жашап тебирегенден сора аталгъанды ол ат. Дагъыда ол тийреде таулагъа да Гошаях сырт дейдиле.

Муну бла байламлы бизни жаныбызда да бардыла жер атла. Сёз ючюн, Тырныаууздан ёргеракъ барып,  Эл-Журт деген буруннгу элибизде. Алайда – Гошаях бийчени къаялагъа тирелип тургъан оюлгъан къаласы, андан ёргеракъ барып аны терек бахчасы, анга чыкъгъан жерде атлауучлары. Бахсан черегини онг жанында уа аны биринчи эри Къамгъут бийни кешенеси.

Бу киши уа ким болгъанды? Аны юсюнден да къауум сёз айтайыкъ. Эл-Журтда Кърымшаухалланы Бекмырза жашагъанды. Къамгъутбий аны тамата жашы эди. Андан сора да, юч уланы болгъанды: Къаншаубий, Элбуздукъ, Гилястан. Тамата къарындашлары келтирген эди Эл-Журтха сабий къызчыкъны урлап. Эмчек анасына асыратыргъа бергенди. Биз айтхан атны да анга былайда атагъандыла. Бюгюнлюкде кёпле биле болмазла, Гоша деген сёз бийче дегенни магъанасын жюрютгенин. Эрттегили жырда былай айтылады: «Болурла тау къызлары гошала. Эчкиге жугъутур къошарла».

Къызчыкъ ёсгенден сора Къамгъутбий аны къатыннга алады. Жарсыугъа, алагъа бирге кёп жашаргъа тюшмеди. Баш иесини ууахтысы жетип, Гошаях тул къалады. Эрин а Бахсан сууну онг жанында асырайдыла. Обасыны тёгерегине кертилген ташладан кешене къалайдыла. Аны юсюнде къол аяз сурат ишленипди.

Кешенени тёгереги къабырла болгъандыла. Элжуртчула алайгъа иги къарагъандыла. Тёгерегин бегитип, мал кирмезча этгендиле. Чыгъанадан, юлкюден, хансдан ариулагъандыла. Бюгюнлюкдеги халине къарасанг а, бек жарсырчады. Тийреде чыгъана терекле ёсгендиле. Алайда тууар малла отлайдыла. Кеслерин кешенеге ышыйдыла. Алай барса, кёпге жетерик тюйюлдю, оюллукъду.

Жыйырманчы жыллада, Совет власть тохташхандан сора, бу жерледе оруслу геологла магъадан излеп тебирейдиле. Аладан бири, кешенени ичине кирип, обаны къазгъанда, агъач гулла табады. Ичинде сюеклени алып ёнчелегенде, ала эки метрден иги да узун адамныкъыла эдиле деп айтханды.

Къамгъутбийни юсюнден а быллай таурух да жюрюйдю. Бахсан ауузуна душман чапса, адамла кешене аллына келип: «Тур, Къамгъутбий, бизге боллукъ болгъанды. Бахсан ауузу жау аскерден толгъанды», - деп къычыргъандыла. Ол заманда бий, аты бла къабырдан чыгъып, жау аскерин къырып, ызына къайтып болгъанды. Бир жол а биреулен, ётюрюк айтып, жигитни бир ненча кере чакъыргъанды. Ол а, чабыуул этгенлени кёрмегенден сора,  ачыуланып, ызына къайтып, андан сора чыкъмагъанды.

Къамгъутбий ёлгенден сора Гошаях бийчени Къаншаубий алады. Аны къаллай адам болгъаныны юсюнден къарачайлы жазыучу Шаманланы Ибрагим «Гошаях къала» деген хапарында Къарачайда, Малкъарда да болгъан къонакъладан бири, 1848 жылда Петербургда «Библиотека для чтения» деген журналда басмаланнган статьясындан юлгю келтиреди: «Кърымшаухалланы Къаншау Чегем элде жашагъанды. Аны байлыгъы бла батырлыгъы Къара тенгизден башлап, Къобан, Терк сууланы энишге энип, Каспий тенгизге дери жайылыпды. Мюлкюню учу-къыйыры кёрюнмегенди, хыйсапсыз кёп болгъанды мал саны, тергеусюз эди сабан ызы. Барында да жесирлери бла жалчылары уруннгандыла.

Азмы, кёпмю жашадыла была бирге, Къоз бла Къантин деп эки къызлары да болады. Кеслери да ариу адамла болуп, тап юйюр къурап,  жашап турдула. Жарсыугъа, аллайлагъа зарланнганла кёп боладыла. Бир жол Хадаужукъланы Къаншаубий Гюргокъ бийге къонакъгъа баргъанда, аны юй бийчеси анга от ичиреди. Андан бу кесине багъыу амал излеп, элинден-журтундан кетеди. «Гошаях бийчени кюйю» деген жырда аны юсюнден былай айтылады:

Къаншаубийим тас болгъанды,
Излейме да, тапмайма.
Къаншаубийим кетгенли бир кечени
Белими тешип жатмайма.

Таурухлада айтылгъаннга кёре, Къаншаубий Персияны (шёндюгю Иран) чегини тийресинде бардырылгъан сермешлени биринде жигитча жоюлгъанды. Ачы хапар тау эллеге да жетеди. Ол заманда эфендиле эри ёлген тиширыуну къайынына берирге керекди деп оноу этедиле. Болсада Гошаях Элбуздукъгъа барыргъа унамайды. Сора Къарачайгъа кёчюп кетеди. Аны юсюнден жырда быллай тизгинле бардыла:

- Мен алгъын Къамгъутбийге баргъанма.
Кёп жашамай, Къамгъут бийден ма
Тул къатынлай къалгъанма.
Къарындашлары не этер эдиле,
Мен Къамгъутбийден къалмасам,
Элбуздукъ къара жерден къапха эди.
Мен анга бармасам.

Къалай эсе да Гошаях бийче бла Къаншаубийни, Къамгъутбийни, Элбуздукъну, Гелястанны таурухлары керти адамла сынагъан ишледиле. Къарачайда, Малкъарда да аланы юслеринден таурух жырла, жер атла сакъланнгандыла. Къалала, кешенеле бардыла, ма мунуча тарых шартла да сакъланыпдыла:  «1639 жылда орус патчах Михаил Фёдоровични келечилери Федот Елчин бла Павел Захарьев гюржюлю бачама Левонтийге келгендиле. Ол заманланы юслеринден Павел Захарьев былай жазгъанды: «Федот сыйланыргъа эки къарачайлы бийлеге-Элбуздукъгъа бла Гелястаннга - баргъанды». Федот Елчин а былай жазады: «Биз Къарачайгъа 13 октябрьде келгенбиз, къарындашла Элбуздукъгъа бла Гелястаннга тёрт аршын ингилизли къызыл къумач бергенбиз», - деп.

Бу эки къарындашны юсюнден ол заманда жазылгъан къагъытлада дагъыда сагъыныладыла.  Гюржюлю патчах Левонтийге (Левон-II)ала бара тургъандыла деп да айтылады.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.
Поделиться: