Не бла терс болгъанды ариу тилибиз…

Жыйырма биринчи ёмюрде миллетибиз кесин тас этип къоймаз ючюн не этерге керекди? Сёзсюз, бу соруу, бек биринчиден, халкъыбызны ёсюп келген тёлюсю ана тилин  осал билгени бла байламлы жаратылады. Мен эслегенден, 2000 жыллада туугъан сабийлерибизни асламысы тауча сёлешалмайдыла. Бир-бирлери уа айтханынгы ангылагъан окъуна этмейдиле. Таулу юйюрледе аппала, ыннала бла жашагъанла ана тиллеринден къачханлары сейир тюйюлмюдю?

«Къуш уясында не кёрсе…»

Халкъыбызда бурундан келген бир ётюрюк сёзю жокъду. Анга шагъатха «Къуш уясында не кёрсе, учханында да аны этер» дегенни юлгюге келтирирге боллукъду. Миллетни тил бла байламлы бюгюннгю халин ол болмагъанча тап ачыкълайды.
 Шёндюгю жашауну «жорукъларына» табына, кёп анала, кеслерин бош этер мурат бла, гитче сабийлени телевизорну аллындан алмайдыла. Бир жомакъ бошалыргъа анга экинчисин саладыла. Неда телефонланы бла планшетлени къолларына тутдуруп, кеси жумушлары бла кюрешедиле. Сабийле къарагъан битеу мультфильмле бла оюнла уа орус тилдедиле. Гитчени мыйысы уа эшитген, кёрген затын терк «жутады».
Абаданла юйде тауча да сёлеширге боллукъдула, алай кюн сайын орус сёзлени эшитип тургъан балала малкъар тилде айтылгъанны эслерине алып окъуна къыйналмайдыла. Бир-эки айны ичинде аланы мыйылары юйренчек болуп къалады.
Бизни тёлю 80-чи жыллада мультфильмлеге биз кюннге бир кере неда «Тынч кечели болугъуз, сабийчикле!»  деген бериуге къарай эдик. Саулай жашауубузда кёргенибизни бюгюнлюкде балала бир ыйыкъгъа къарагъаннга тенгди деп айтыргъа боллукъбуз. Хар хата да, мен оюм этгенден, сабийле кеслерине берилип къалгъандан чыгъады. Кесибизге багъалы телефонла алгъандан эсе, ахчаны аланы айныуларына жарарыкъ  оюнлагъа къоратсакъ иги тюйюлмюдю? Аны къайсы сабий да бек жаратады эм багъалайды.
Келигиз, тилибизде сёлеширге кюрешейик. Ансы, артда, школгъа баргъанда, алагъа да, кесибизге да бютюн къыйын боллукъду. Устазланы уа бюгюнлюкде онглары бек азды ол кемчиликни тюзетирге. Нек дегенде быйыл жайда РФ-ни Къырал Думасы миллет тиллени школлада жаланда ата-ананы ыразылыгъы бла окъутургъа деген законну къабыл кёргенди. Башхача айтханда, сабий ана тилин окъумазгъа эркинди.

 Кеси тилибизни учуз этиу тёрели нек болду?

Жарсыугъа, жангы окъуу жыл башланнганлы бу законну хайырланыргъа сюйген таулу ата-анала кёп болгъандыла. Ала, школгъа келип, сабийлери ёз тиллеринде окъумазларын сюйгенлерин билдиредиле. Устазла, ала бла ушакъла бардырып, балаларына салгъан заранны ангылатыргъа кюрешедиле. Болсада кёпле ала айтханны эшитирге да кюсемей, заявленияларын артха алыргъа эслерине да келтирмейдиле. Мен былайда сёзню жаланда шахар школланы юсюнден бардыргъан сунмагъыз. Жарсыугъа, быллай хал бюгюнлюкде таулу эллерибизде да барды.           
Сабий тыш къыраллы бир тилни билир ючюн ата-анала репетиторла тутханларын барыбыз да билебиз. Да сора, болмагъандан ары, ёз тилибизни билирча бу амалны нек хайырланыргъа жарамайды? Биягъы былайда кесибизни учуз этебиз, башха тиллени андан бийикге салып.
Китапланы жарашдырылгъанларын да эсге алмай болмаз. Ингир сайын танышларымдан сабийлерини юйге берилген дерслерине болушуруму излеп, телефоннга билдириуле келедиле. Мен ол книгаланы авторларын бир заманда да сурамагъанма, ол терс да болур, алай бир-бир заданияланы манга окъуна ангылагъан къыйыныракъ болады. Аны себепли, мен оюм этгенден, китапланы, окъуу пособияланы жангы тюрлюлери керекдиле. Аланы жарашдыргъан специалист, шёндюгю тёлюню ёз тилин къаллай даражада билгенин унутмазгъа борчлуду.
«Специалист» деген сёзню мен былайда иш этип хайырланнганма. Нек дегенде бир къауум жыл алгъа къолума мен таныгъан, алай тилден узакъ биреу хазырлагъан ишчи дефтер тюшген эди. Анга сейирим бюгюн-бюгече да бошалмагъанды. Бу шартны мен жаланда филолог барып саусузгъа операция этерге сюелген бла тенглешдираллыкъма. Башха тюрлю угъай. Аны себепли жангы окъуу китапланы, дефтерлени жарашдырлыкъланы, мени оюмума кёре, комиссия къурап, кёзбаусуз, шуёхлукъгъа, жууукълукъгъа табынмай, алай сайларгъа керекди.

                                                               «Дерслерибизни тилманчла болуп бардырабыз»
Бюгюннгю болумну юсюнден мен устазланы оюмларын да билирге излеп, ала бла къысха ушакъла бардыргъанма. Тырныаууз шахарны малкъар тилден методика биригиуюню таматасы, 6-чы номерли школну устазы Толгъурланы Пилжанны акъылына кёре, ана тилибиз бюгюнлюкдеча осал халда бир заманда да болмагъанды.
 - Быйыл школгъа келген сабийледен бири тауча сёз да билмейди. Ийнек, юй, киштик деген сёзлени окъуна ангыламайдыла магъаналарын. Билим юйден келмесе, бир жерден келлик тюйюлдю. Биз, нек эсе да, кесибизни затыбыздан жийиргеннген халкъбыз. Анала, асламында сабийлери биринчи эм онунчу класслада окъугъанла, келип балалары ёз тилибизни окъурларын сюймегенлерине заявленияла жазадыла. Аллай шартла жюрегими болмагъанча бек къыйнайдыла. Алай этме деп айтханынгы ангылагъанла уа бек аздыла.
Бешинчи класслада жомакъланы магъанасын окъуна къайтаралмайдыла. 9-чу класслада да дерслерибизни тилманчла болуп бардырабыз. Сабийле ол жыл санда да толу ангыламайдыла айтханымы. Ата-аналадан себеплик болмаса, иш бек осалгъа кетерикди. Жалан устазланы кючлери бла бу жарсыуну кетерир амал жокъду, - дейди Пилжан Наурузовна.
Керт да, устазла сабийле бла ыйыкъгъа  жаланда бир ненча сагъатха тюбейдиле. Къалгъан заманларын жашчыкъла бла къызчыкъла юйлеринде ётдюредиле. Аппала бла ыннала болгъан юйюрледе хал игирек болургъа керекди деп келеди кёлюме. Алай башхалыкъ эслемейме. Аланы кёбюсю сабийге тынч болсун деп, орус тилге кёчюп къаладыла.
 65-чи прогимназияны устазы  Теммоланы Мариямны оюмуна кёре, бу болум юйюрле кеси тилибизде не журнал, не газет алмагъаны бла, китап окъумагъаны бла байламлыды.
- Сиз къайсы ата-анадан да бир сорчугъуз малкъар тилде къайсы жазыучубузну чыгъармасын окъугъансыз, билесиз деп? Жууап бераллыкъ бир адам жокъду. Мен кесим школгъа жюрюген заманда  атабыз, бизни тёгерегине жыйып, жомакъла окъуучу эди. Шёндю алай аппала окъуна этмейдиле, жаш аталагъа не айтхын. Окъуу китапланы да ол себепден сабий назмуладан бла жомакъладан асламыракъ салып алай жарашдырса тапды. Тилни жорукъларын да школчула тынчыракъ ангыларча жазаргъа керекди. Ансы бизге аланы орусчагъа кёчюрюп ангылатыргъа тюшеди кёбюсюнде,- деп чертгенди ушагъыбызны кезиуюнде Мариям Мухутдиновна.

                        «Сорулгъан иш сёгюлмез…»

  Айтылгъан затланы эсге ала, мен бир гитче тинтиу бардыргъанма. Тилни билмеген сабийге бюгюнлюкде къаллай китап сатып алыргъа боллукъдула ата-анала? Алфавит халда устазлагъа болушлукъгъа деп жарашдырылгъан пособие бизни тилде 2004 жылда устаз Деуаланы  Зоя жарашдырып «Ойнай, билим алабыз» деген ат бла басмаланнганды. Жаз башында мен аны кесим «Эльбрус» китап басманы тюкенинде сатып алгъан эдим. Бюгюнлюкде да барды ол. Анда автор, хар харфны къагъытха тюшюрюп, экинчи жанында уа анга жораланнган не назмучукъ, не элбер юлгюге келтиреди.
 «Эльбурс» китап басманы малкъар тилде басма бёлюмюню таматасы, поэт Табакъсойланы Мухтар айтханнга кёре, арт 15 жылда миллетибизде анга ушаш абери басмаланмагъанды.
- Болмагъанча уллу иш тамамлагъанды  аны автору. Алай «Жангыз терекден бал болмаз»дегенлей, аллай жангы окъуу китапчыкъла жарашдырыргъа керекди. Арт жыллада ол жюкню боюнуна алыргъа сюйген чыкъмагъанды халкъыбызда. Тюрлениулеге уа, мени ангылауума кёре, окъуу программа да тийишлиди. Битеу бу жумушланы тамамлар ючюн, къысха заманны ичинде жамауат къауум къураргъа керекди. Анга вузладан алимле, устазла, филологла, жазыучула да кирселе тап кёреме.
«Сорулгъан иш сёгюлмез» деген сёз жюрюйдю да халкъда, келигиз, биригип, ишни болжалгъа салмай тамамлайыкъ. Нек дегенде тилибизни болуму бюгюнлюкде бек жарсыулуду, - деп белгилегенди Табакъсойланы Мухтар.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.
Поделиться: