Тарых

  Шаханланы Басият 1879 жылда 17 январьда Владикавказда туугъанды. 1896 жылда Александр патчах атлы кадет корпусну бошагъандан сора,  Басият артиллерия училищеде айырмалы окъуйду. Ол окъууда жетишимлери бла тенглерини арасында биринчи болгъаны себепли, анга къуллукъ этерге сюйген жерин сайларгъа эркинлик берилгенди. Ол Ата журтуна барыргъа ыразы эди,  Басиятны 1898 жылда Кавказгъа 21 артиллерия бригадагъа къуллукъ этерге иедиле.
 

   Малкъар халкъ зор бла туугъан жеринден кёчюрюлгенли быйыл 75 жыл болады. Аны бла байламлы ол шургулу датагъа аталгъан материалланы басмалап башлайбыз. Бюгюн Солтанланы Оюсну, анасы Эзамны тилегин толтура, аны атындан ол кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыкъланы юслеринден жазгъаны бла сизни шагъырей этебиз.

   Сюйюнчлары Малкъарны бек сыйлы тукъумларындан бириди.  Революция дунияны  экиге бёлгюнчю, ала Бызынгыны жангыз бийлери болгъандыла. Кеслери да эллиле бла ариу жашагъандыла. Алагъа къыйынлыкъ сынатмагъандыла. Керек кюнде уа къалкъан болуп сакълагъандыла жерлешлерин.
   Аланы таныгъан, кеси кёзю бла кёрген бызынгылы айтхан эди: «Сюйюнчлары сау къадарда элибиз къыйынлыкъ сынамагъанды»,-деп.

   Бизни жашауубузда модалары кетген затла бюгюнлюкде экинчи солуу алгъанчадыла. Буруннгудан келген сейир таш бурууланы элементлерин бусагъатда омакъ юйлени  хуналарында эслейбиз,  жангы мекямлада эрттегили кешенелени минара халлы  башларына ушатыулагъа да шагъатбыз, юс кийимледе уа миллет тёреледе тигилгенлеге, аланы оюуларына къайтыу модельерлерибизни коллекцияларында дайым да жерлерин тапханлай турады. 

    Белгили немисли къаячы эмда этнограф  Карл Эггер  1914  жылны жазында  бу тийрелеге келип, кёргенини,эшитгенини  юсюнден «Kaukas in Kaukasus» деген китап жазып, аны 1915 жылда Германияны Базель шахарында А.Г.Фробенусну издательствосунда чыгъаргъанды. Китапны 59-65-чи бетлеринде ол Орусбийланы элинде болгъан кезиуюню, аны адамларыны, табийгъатыбызны ариулугъуну юсюнден уллу сюймеклик бла жазады.  

    1941 жылны кюз артында гитлерчи аскерле Украинаны жерини асламын, Белоруссияны, Молдавияны, Литваны, Латвияны, Эстонияны эм Россей Федерацияны бир-бир областьларын къолгъа этген эдиле. Душман, Ленинградны къуршоугъа алып,  баш кючлерин Москваны тийрелерине жыйышдыргъанды. Аны бла бирге, къыралыбызны юч жанына ычхынып, Дондагъы Ростовну бийлегенди. Фашист командованияны «Барбаросса» планында Кавказны ууучлаугъа уллу магъана берилгенди.

Айланы «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкде» берилген атлары
Башил ай - январь.
Байрым ай – февраль.
Тотурну (ауузну) ал айы – март.
Тотурну (ауузну) арт айы – апрель.
Хычаман (хычауман) ай – май.
Луккур (луккул) никкол ай – июнь.
Жайны ал айы (элия) ай – июль
Жайны арт айы (къыркъар) ай – август.
Къыркъаууз (кюз ай) – сентябрь.
Кюзню арт айы (этыйыкъ ай) – октябрь.
Къач ай (абустол ай) – абысто(амыстол) ай – ноябрь.
Эндреуюк (андыреуюк ай абустолну арт айы) – декабрь.

 Алгъаракълада белгили тарыхчыбыз Мызыланы Исмайылны Малкъар ауузуну юсюнден статьясын басмалагъанбыз. Бюгюн аны Чегем тарыны юсюнден жазгъанлары бла шагъырей этебиз.

  Бурун заманладан бери адам табийгъат бла хайырланыргъа итиннгенди,  Аллахдан келген къудуретни бузмай, аны бла тап келишиулюкде жашаргъа (хау, бюгюнлюкде хал бираз башхаракъды). Адам улуну  биринчи къол усталыгъына, искусствосуна аны кийиз жарашдырып тебирегенин санаргъа боллукъду. Ол  инсаннга къыйын табийгъат болумладан сакъланыргъа, кёлюн жарыкъ этерге да болушханды. Дуния башында жашау - турмуш кереклерине бу амалны хайырланмагъан этносну табаргъа бек къыйынды.

  Къабарты-Малкъарны биринчи профессионал алими-археологу, тарых илмуланы кандидаты, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Мызыланы Муссаны жашы Исмайылгъа быйыл декабрьде 78 жыл толлукъ эди.  Ол  Кавказны тарыхын тинтиу бла кюрешип, аны уста билгенден сора да, Востоковедлени битеусоюз ассоциациясыны  керти члени болгъанды, СССР-ни Илмула академиясыны география обществосуна киргенди.