«Тизгинсизликди аланы жайылыуларыны баш сылтауу»

Не сейир, алгъыннгы заманда  фатарлада ууладан да къоркъмагъан тараканла жокъ болуп къалгъандыла. Газетлени, китапланы, кийимлени ичлеринде,  ашда – сууда…къайда да ала эдиле. Не болуп къалгъанды алагъа? Аны юсюнден врач – инфекционист Аппайланы Шамил бла ушакъ этгенбиз.

- Эсимдеди, бир отуз жыл мындан алгъа адамла бир – бирлерине тараканланы къуоутууну уруш къалай бардыргъанларын айта эдиле.

-Хау, адамла аланы къурутууну амалларын бир бирге юйретгендиле,  къайдан чыкъгъанларыны сылтауларын сюзгендиле, не кючлю уу да сал, бир-эки ыйыкъдан къайтып къалгъанларына тарыкъгъандыла. Бу къурт-къумурсхала фатарланы асламысындан сунмай тургъанлай гунч болуп нек къалдыла? Ала ядерный урушха да чыдарыкъдыла, деп айтылып тургъанды да. 1990-чы жыллада базарлада ишлегенле уа ол заманда  тараканла артыкъда бек жайылгъанларын титиреп эслерине тюшюргендиле. Эштада, шёндюгю препаратла кеслерини ишлерин этгендиле, алгъыннгыладан кючлю болуп.

Болсада, ала толусунлай жокъ болгъандыла дерге къыйынды. Тараканла кафеледе бла ресторанлада алыкъа тюбейдиле. Алада ишлегенле тюрлю-тюрлю  мадарла этгенлей турадыла. Хау, фатарлада тараканла азыракъ болгъандыла, общепитни мекямларында, предприятиялада, больницалада уа алыкъа ала бла  уруш бошалмагъанды.

- Мени танышларым да бир кезиуде ол сары къурт-къумурсхаланы  фатарларындан къурутур ючюн этмеген амаллары къалмагъанын эслерине тюшюргендиле.  Бюгюнлюкде уа ала къайры жокъ болгъандыла?

- Кирли, тизгинсиз, хылы-мылы затла жыйылгъан фатарла болгъан къадарда, тараканла жокъ боллукъ тюйюлдюле. Тизгинлик, кирсизлик аланы жауларыды.  Кёп фатарлы юйде бири кир эсе, андан тараканла битеу юйге жайыладыла, андан сора аланы къурутургъа бек къыйынды. Не да эт, ала вентиляция неда канализация быргъыла бла дагъыда къайтып келедиле. Башында айтханымча, арт жыллада бу къурт-къумурсхалагъа къажау жангы амалла чыкъгъандыла, аны хайырындан тараканла фатарлада азыракъ болгъандыла. Алай ала не тюрлю уугъа да юйренчек болуп къалгъанларын билирге керекди. Алгъын бек къыйматлыгъа саналгъан амал бюгюнлюкде жукъгъа жарамай къалады. Аны себепли ала къайтмазла дерча тюйюлдю.

Алимле бардыргъан тинтиуле кёргюзтгендиле:  не тюрлю уугъа да чыдамлы тараканла бардыла. Специалистле алагъа къажау башха амалла излейдиле, алай бара-баргъанда прусакла алагъа да юйренирле. Сёз ючюн, ДДТ уллайгъан адамланы эслеринде болур. Россейде ол 1989 жылдан бери хайырланылмайды, нек дегенде тараканла анга юйренип къалгъан эдиле. Кёп болмай алимле ол амалгъа чыдамлыкълары кетген болурму деп, тинтиуле бардыргъандыла. Кетмегенди. Аны 30 жылгъа жууукъ заманны хайырланмагъанларына да къарамай. Генетика эс къурт-къумурсхалада къалады.

- Кёпле тараканла сотовый телефонла, микроволновкала эмда  ток толкъунла ийген башха юй техника ючюн кетгендиле, дейдиле. Ол тюз оюммуду?

-Къыйынды айтхан. Аны тюз болгъанын бла къалгъанын да бир тюрлю илму тинтиуле кёргюзтмейдиле. Кёп ёмюрлени ичинде тараканла сынамагъан да не къалгъанды. Аны себепли сотовый телефонладан ала не хазна къоркъсунла.

- Генно-модифицированный аш-азыкъла,  ётмекден башлап къыймагъа дери да – хар затха къошулгъан жалгъан затла болурмудула  сылтау?

- Кертиди, аш-азыкъ арт жыйырма жылда тюрленнгенди. Тараканла да ма ол кезиуде аз болуп башлагъандыла. Алай бек тапсыз кезиуледе да къырылмагъан къурт-къумурсхала ГМО-данмы къоркъурукъ эдиле? Эсигизге салайым, тараканла  радиоактив излученияны адамны ёлтюрюрге боллукъ ёлчеминден онбеш кере кючлюсюне да чыдайдыла. Да сора жангы къыймала алагъа не зат эталлыкъдыла? Не десек да, тараканла аз болгъанлары алагъа къажау кючлю препаратла болгъанларыды.